With Cornwallis to the Dan: Deconstructing the “Forbes Champagné Letter”

By Gregory J. W. Urwin

Originally Published in the Journal of the American Revolution

The American War of Independence produced many dramatic episodes, but none sur-passed the campaign that Lt. Gen. Charles, Second Earl Cornwallis, conducted in North Carolina during the first three months of 1781 for hair-raising suspense and heartbreak. Things got off to a bad start for the British on January 17, 1781, at the Battle of Cowpens in western South Carolina. There Brig. Gen. Daniel Morgan with a mixed force of eight-een hundred to twenty-four hundred Continentals and militia smashed eleven hundred British and Loyalist regulars under the earl’s most flamboyant subordinate, Lt. Col. Banastre Tarleton. Determined to redeem the reputation of British arms and recover the six hundred prisoners Tarleton had lost, Cornwallis tried to prevent Morgan from rendezvousing with the main Continental army in the South under Maj. Gen. Nathanael Greene.[1]
Morgan gave his pursuer the slip, but Cornwallis remained determined to realize his original strategic vision. He would invade North Carolina and destroy Greene, which would secure the British hold on South Carolina once and for all, and also leave the Tar Heel State at his mercy. Although Cowpens had reduced the earl’s enlisted strength to 2,440, more than 2,150 of those men were seasoned regulars and widely considered su-perior to any number of troops Greene might put into the field. As James Lovell, a Mas-sachusetts delegate to the Continental Congress in Philadelphia, confided to a Boston friend about affairs in the South: “Our Army there is no match for Cornwallis, and if he pushes Suddenly he will ruin Genl. Green.”[2]
A sudden and sustained push was exactly what Cornwallis had in mind. While the earl waited for the rain-swollen Catawba River to subside, he rested and reorganized his ar-my at Ramsour’s Mill, North Carolina. The Cowpens defeat had deprived him of most of his light infantry, but he opted to increase the mobility of his entire army by drastically reducing its baggage train. “Great part of the wheel Carriages of the Army were dis-troy’d,” Lt. Harry Calvert of the 23rd Regiment of Foot (Royal Welch Fusiliers) scribbled in his diary on January 26. “Ld. Cornwallis set the Example by destroying all but one of his own Waggons.” The only other wagons that survived the conflagration were those reserved for hospital stores, ammunition, and salt, plus four to carry sick or wounded soldiers. Henceforth, Cornwallis’s men would have to forage for their rations and camp without tents. According to one of the earl’s more senior officers, those prospects did not daunt them: “In this situation without Baggage, necessaries, or Provisions of any sort for Officer or Soldier, in the most barren inhospitable unhealthy part of North America, opposed to the most savage, inveterate perfidious cruel Enemy, with zeal and with Bayonets only, it was resolv’d to follow Green’s Army, to the end of the World.”[3]

In the early hours of February 1, 1781, Cornwallis marched his army in two columns to-ward the Catawba River to kick off what history remembers as the “Race to the Dan.”[4] The next six weeks would irrevocably change the nature of the struggle for the South and arguably determine the outcome of the Revolutionary War.
One of the earliest eyewitness accounts of Cornwallis’s North Carolina campaign to reach British readers appeared in the Leeds Intelligencer on June 26, 1781. The news-paper attributed that chronicle to an officer in one of Cornwallis’s most reliable units: “Extract of a letter from Capt C. of the 23d Regiment, now serving under Lord Cornwal-lis, to his relation Lieutenant C. on the recruiting service at Doncaster, dated Wilming-ton, April 17, 1781.” The lines that followed must have thrilled and stirred the pride of their original audience:
I Embrace this opportunity which the ship that brings his Lordship’s dispatches affords me to inform you that I am well, tho’ greatly fatigued, and to congratulate you upon the success of his Majesty’s arms, and the conquest of the Southern Colonies: We have been constantly victorious, tho’ excessively harassed, owing to the nature of the country and the manoeuvres of the rebels. On the evening of the 31st of March, it was resolved to cross a ford called Stuart’s ford, which we were informed the rebels had overlooked in the panic our rapid movements occasioned among them. The first column consisting of the guards, grenadiers, &c. arrived at the place early on the first, but found the river swelled by the heavy rains, and guarded by a few irregular militia, who cowardly firing upon us during our passing the ford, which was nearly 700 yards wide. Notwithstanding this interruption, the whole column advanced upon them, with Gen O’Hara at its head; and had not the affair been rather serious, by the opposition of the skulking rebels, you would have been highly entertained with the situation and behaviour of our gallant leader. You know he is a little man, and consequently unfit to march thro’ a deep river: he was therefore obliged to ride upon the back of one of the grenadiers of our regiment, with his double barrelled fusee in his hand: Being by this circumstance a good mark for the rascals, they fired several shots at him, which he took no notice of ‘till he got within forty yards, when he returned the fire off his grenadier, and had the good fortune to strike three of the wretches and wound a fourth, upon which the rest fled to the woods with the greatest precipitation. The officers laughed at the droll adventure, and compli-mented the General upon his victory. The whole detachment landed immediately, and marched thro’ a close and boggy country, ‘till it joined the main army, to seek the enemy. The country people received us with the most unfeigned tokens of joy, as their deliverers from the oppressive, iron-hand of the rebel Congress; and great numbers daily joined the Royal standard. Unfortunately 300 of our friends, from excess of loyalty, venturing to march to us through the rebel quarters, were every man scalped, and their leader Col. Pyle, hanged up by the heels. But this unparalleled cruelty serves only to make our friends more steady and zealous in assisting us to restore their former legal and consti-tutional government. Nothing but light skirmishes happened ‘till we got up to the enemy on the night of the 14th, which next day brought on the attack and brilliant victory at Guildford, when the rebels were totally routed, and all their cannon, baggage and camp-equipage taken by our gallant victorious troops. Their force when they engaged consist-ed of eight continental regiments, and the rest militia, amounting in the whole to 10,000 men. Ours was about 3,800. The rebels left 500 dead upon the field, and upwards of 900 wounded, most of them must die for want of Surgeons and necessaries. Mr. Green col-lected the scattered remains of his followers and retreated (plundering all the way) into Virginia, where he was put under arrest by order of Congress. Thus the two fruitful provinces of North and South Carolina are entirely free from the oppressions of the re-bels, and restored to the King’s peace. Our victorious army is at present in the neigh-bourhood of Wilmington, from whence we are soon to march to join Brigadier General Arnold, in order to subdue the strong and valuable province of Virginia.[5]
This letter was discovered several years ago, and it has been cited by several scholars. Students of the Revolutionary War will instantly recognize that it casts new light on such memorable incidents as Cornwallis’s crossing of the Catawba, the notorious “Pyle Massacre,” and the Battle of Guilford Courthouse. The original transcriber of this ex-cerpt attributed it to Forbes Champagné, the only captain serving with the 23rd Foot at the time whose surname began with a “C.”[6] A close examination, however, reveals that this narrative contains so many errors, exaggerations and inconsistencies so as to call into question not only its accuracy, but also its authorship.
Born in Ireland in 1755 to a family of Huguenot descent, Forbes Champagné entered the British Army by purchasing an ensign’s commission in the 4th Regiment of Foot on May 29, 1773. He saw action with his regiment at Lexington, Massachusetts, on the first day of the Revolutionary War, April 19, 1775. Champagné purchased his lieutenancy on Jan-uary 26, 1776, and received an assignment to the 4th Foot’s light infantry company. Dur-ing the American War, British infantry regiments normally detached their grenadier and light infantry companies, which were grouped with others of their type in elite pro-visional battalions. Consequently, Lieutenant Champagné fought with the 1st Battalion of Light Infantry in the New York campaign of 1776, the Philadelphia campaign of 1777, and the Battle of Monmouth in 1778. Champagné purchased his way into the 23rd Foot as a captain and gained command of one of the regiment’s eight battalion companies on April 24, 1779. Captain Champagné sailed south with the Royal Welch Fusiliers in De-cember 1779 to participate in Gen. Sir Henry Clinton’s successful siege of Charleston, South Carolina. The 23rd remained in the South and Champagné became its acting commander that summer after a fever killed his major. The young captain led his fellow fusiliers in an irresistible bayonet charge that helped clinch Lord Cornwallis’s devastat-ing victory over Maj. Gen. Horatio Gates’ larger Rebel army at Camden, South Carolina, on August 16, 1780.[7]
Forbes Champagné also had a brother in the British Army, who could have been the “re-lation” mentioned by the Leeds Intelligencer. Josiah Champagné was two years older than Forbes, and he did not become a soldier until two years later, obtaining an ensign-cy in the 31st Regiment of Foot on January 28, 1775. The 31st Foot did not embark for North America until nearly a year after the outbreak of hostilities, and it arrived at Quebec in late May 1776. Promotion to lieutenant and a five-year appointment as regi-mental adjutant came on June 1, 1777. Except for the 31st Foot’s grenadier and light in-fantry companies, which marched south to Saratoga with Lt. Gen. John Burgoyne, Josi-ah’s regiment spent the war in Canada. Josiah’s obituary revealed that he “remained on active service till the peace, when he returned to England.” To put it another way, regi-ments did not send their adjutants home on recruiting duty. The “Lieutenant C.” on re-cruiting service in Doncaster had to be somebody else.[8]
As for the letter excerpt showcased in the Intelligencer, it opened with a spirited descrip-tion of Cornwallis’s crossing of the Catawba River, although it got both the date and lo-cation of that operation wrong. Lord Cornwallis approached the Catawba in the early morning hours of February 1, 1781, not April Fool’s Day.[9] The earl knew that North Carolina militiamen under Brig. Gen. William Lee Davidson guarded the most likely crossing places along the river’s opposite bank. He ordered Lt. Col. James Webster to take a smaller part of the British troops to Beattie’s Ford, where Davidson had reported-ly stationed five hundred militia, to create a diversion. Cornwallis himself led the rest of his army to Cowan’s Ford, which was supposedly watched by a considerably slighter number of Rebels, for his “real attempt.”[10]
Cornwallis’s column included the Brigade of Guards under Brig. Gen. Charles O’Hara – two battalions of three companies each with personnel drafted from the three regiments of Foot Guards (1st, Coldstream, and 3rd). The Hessian Regiment von Bose followed in the Guardsmen’s tracks, along with the Royal Welch Fusiliers, two hundred cavalry from Tarleton’s British Legion, and two three-pound guns. Unlike the typical line infan-try regiment, the Guards retained their light infantry and grenadier companies, and those formations spearheaded Cornwallis’s advance.[11]
The Redcoats groped their way through wooded terrain, their progress hampered by the early morning darkness and heavy rain. A three-pounder preceding the 23rd Regiment in the line of march overturned in a swamp. Cornwallis left the fusiliers behind to help ex-tricate the field piece from the mire, while he proceeded to Cowan’s Ford with the Guards and Hessians. Thus Forbes Champagné would not be in a position witness many of the scenes described in the document under analysis in this article.[12]
Plunging into a raging torrent waist deep or higher in many places, the Guardsmen came under heavy musketry from the left bank as they reached midstream. General Da-vidson and some three hundred militia had taken post at Cowan’s Ferry the night be-fore, but proved unable to check the Guards, who forged on without pausing to fire until they stumbled onto the opposite shore. Suffering the loss of one officer and three men killed and thirty-six men wounded, the brigade scattered its opponents and killed the valiant Davidson.[13]

One of the most vivid passages in the Leeds Intelligencer account depicted General O’Hara riding across the Catawba “upon the back of one of the grenadiers of our regi-ment.” Such a thing was possible because the river’s swift current caused O’Hara’s horse to roll over with its rider still in the saddle. It is entirely feasible that the drenched brig-adier could have made use of a grenadier to complete his crossing. After all, the British Army filled its grenadier companies with men chosen for their height and strength. The only problem is that the grenadier in question could not have belonged to the Royal Welch Fusiliers, which did not reach the river’s right bank until minutes after O’Hara disentangled himself from his stricken steed’s stirrups and reins. Indeed, the 23rd Foot’s grenadier company was not to be found anywhere in the Southern Theater at that time. As part of the 1st Battalion of Grenadiers, the 23rd’s company served through the Siege of Charleston from February to May 1780, embarking for New York on the last day of the latter month. Hence, the only British grenadiers present at Cowan’s Ford on February 1, 1781, belonged to the Brigade of Guards. Likewise, the officer quoted by the Leeds Intel-ligencer was probably not Forbes Champagné at all. References to Charles O’Hara as “our gallant leader” and “one of the grenadiers of our regiment” indicates that the au-thor of those words actually belonged to the Guards, especially since Captain Champa-gné probably never got close enough to witness O’Hara’s adventures.[14]
The description of Brigadier O’Hara downing four Rebels with a double-barreled fusil from the back of his human mount is quite striking, but it would have taken a miracle to make it happen. Any flintlock weapon doused in a river would have had its gunpowder ruined and could not be fired without having the sodden loads extricated, its barrels and locks dried, and new rounds rammed home. There is also the question of how O’Hara could have managed to extricate the weapon from his upturned steed as it flailed about in the roaring river.
Over the next two weeks, Cornwallis marched many of his men out of their shoes in a no-holds-barred effort to overtake and destroy Greene’s army. From February 13 to 15, the earl conducted a series of forced marches covering sixty-six miles in a final bid to pin Greene along the Dan River before the latter passed over that stream into Virginia. On the morning of the fifteenth, the British advance guard reached the south side of the Dan six hours after Greene’s rear guard had been rowed to the opposite shore. Exhibit-ing remarkable objectivity for someone two weeks short of his eighteenth birthday, Lieutenant Calvert pulled out his diary and penned this tribute to the two leading con-testants in the Race to the Dan: “No Army could have pursued another more closely than Ld. Cornwallis’s did Green’s & No General could have conducted his Army better that Genl. Green did his; he had a great advantage in being in a friend’s country without it he could never escaped Ld. Cornwallis’s great Activity.”[15]

Not feeling strong enough to follow Greene into Virginia, Cornwallis retired by easy stages to Hillsborough, North Carolina, where he raised the royal standard and issued a proclamation inviting “all loyal Subjects to repair to it, and to stand forth and take an Active part in assisting me to restore Order and Constitutional Government.” The re-sponse to this summons left the earl feeling bitterly disappointed. “The principal reasons for undertaking the Winter’s Campaign,” he confessed, “were, the difficulty of a Defen-sive War in South Carolina, and the hopes that our Friends in North Carolina, who were said to be very numerous, would make good their promises of assembling & taking an Active part with us in endeavouring to re-establish His Majesty’s Government. Our ex-perience has shewn that their numbers are not so great as has been represented, and that their friendship was only passive.” Brigadier General O’Hara confirmed his com-mander’s words in a letter addressed to a noble patron in England: “The novelty of a Camp in the back Woods of America, more than any other cause, brought several People to stare at us, their curiosity once satisfied, they returned to their Homes.” Lieutenant Colonel Tarleton also claimed that few North Carolinians were willing to take up arms for the king. This testimony contradicts the rosy picture presented in the Leeds Intelli-gencer, which asserted that residents of the Hillsborough area greeted Cornwallis’s troops with “the most unfeigned tokens of joy.”[16]
To be fair to North Carolina’s Loyalists, it bears remembering that they had been living under the thumbs of their Rebel neighbors for nearly six years, and some had suffered severe persecution. As a Quaker resident of the state told Charles Stedman, Cornwallis’s American-born commissary, a few weeks later: “It was the general wish of the people to be reunited to Britain; but that they had been so often deceived in promises of support, and the British had so often relinquished posts, that the people were now afraid to join the British army.”[17]
One indomitable Loyalist militia colonel, Dr. John Pyle, broke with the prevailing te-merity and called on his friends and neighbors residing between the Haw and Deep riv-ers to turn out under arms and follow him to Hillsborough. Somewhere between two hundred to four hundred rallied to him. Pyle had informed Cornwallis of his plans, and the earl sent Lieutenant Colonel Tarleton to cross the Haw on February 24 with two hundred light dragoons from the British Legion, one hundred and fifty British infan-trymen, and one hundred jägers to effect a rendezvous. As fate would have it, Nathanael Greene had ordered Lee’s Legion and two companies of Maryland Continental infantry under Lt. Col. Henry Lee back across the Dan to prevent North Carolina Loyalists from rising. On February 25, Lee sighted Pyle’s column. Mistaking the similarly clad Conti-nental light dragoons for Tarleton’s men, the relieved Loyalists held their fire. At the request of one of Lee’s officers, they even moved to one side of the road to permit their supposed friends to pass. When the two forces were roughly parallel, Lee’s troopers wheeled their horses, drew their swords, and fell on the surprised Loyalists with a vengeance. Ignoring repeated cries for mercy, the Rebels kept hacking at their prey until they had killed at least ninety and wounded most of the rest.
It would seem impossible to exaggerate an incident as horrific as the Pyle Massacre, but the Leeds Intelligencer account does so. Rebel sabers no doubt inflicted many disfigur-ing wounds, but no other sources charge Lee’s men with taking scalps. As for Colonel Pyle being “hanged up by the heels,” he did suffer several wounds, but still managed to escape with his life. Finally, the fate of Pyle’s force further intimidated North Carolina Loyalists rather than inflaming them. [18]
Once Greene swelled his ranks with sufficient reinforcements, he returned to North Carolina seeking battle. He and Cornwallis clashed at Guilford Courthouse on March 15, 1781. As related in the Leeds Intelligencer, the British drove Greene’s numerically supe-rior Continentals and militia from the field, taking four six-pound guns. Cornwallis claimed that he had beaten more than 7,000 Rebel regulars and militia, although his intelligence had led him to believe that he would face 8,000 to 10,000 foes. In reality, Greene fielded in excess of 4,000 men, and Cornwallis met him with 1,924 officers and men. The earl lost 506 dead or wounded and 26 missing, which made Guilford Court-house the perfect definition of a pyrrhic victory.[19]
Seeking to save face, Cornwallis labeled Guilford Courthouse a “Signal Success” and “compleat victory.” Three days afterward, he distributed another proclamation inviting loyal North Carolinians to stand with his army and promised clemency to Rebels who surrendered themselves, along with their arms and ammunition, to him or any other British official. These empty words fooled no one, least of all Cornwallis himself. As he admitted in a private letter to a brother general: “The idea of our Friends rising in any number & to any Purpose totally failed as I expected.”[20]
Cornwallis withdrew his crippled army to Wilmington to refit and seek better care for his wounded. Greene took advantage of his adversary’s predicament to march south to attack vulnerable British outposts in South Carolina. Cornwallis deemed an overland pursuit of Greene far too risky with his drastically diminished ranks. He decided that his best chance of drawing Greene north was to strike at the Quaker general’s main source of supplies: Virginia. Far from leaving the Carolinas “entirely free from the oppressions of the rebels, and restored to the King’s peace,” the earl had opened the door to both of them being restored to the control of the young United States. Congress did not place Nathanael Greene under arrest for his defeat at Guilford Courthouse, but permitted him to extinguish British authority in all of South Carolina except for Charleston and its environs.[21]
Aside from deconstructing the account of Cornwallis’s 1781 North Carolina campaign from the June 26, 1781, edition of the Leeds Intelligencer, what has this exercise achieved? It seems highly unlikely that Forbes Champagné or any other officer of the Royal Welch Fusiliers penned this narrative. Could it be a fraud – a burst of braggadocio concocted by a patriotic editor or some other writer to boost morale on the British home front? Capt. Henry Broderick, Cornwallis’s aide-de-camp, arrived at London on June 4, 1781, with the two dispatches that the earl had composed on March 17 covering his campaign from Cowpens to Guilford Courthouse, and they appeared in the London Gazette the very same day. That would have afforded some ingenious scribe in Leeds the sources and plenty of time to fashion a jingoistic variation and attribute it to one of the earl’s officers. Such circumstances could account for the many departures from fact that teem in that brief chronicle.[22]
On the other hand, actual eyewitnesses have been known to spread unintentional or de-liberate falsehoods. Portions of this story ring true, offering statements that were, at the very least, plausible. Judging from the internal evidence, “Capt C.” most probably be-longed to the Brigade of Guards. Independent scholar Linnea Bass discovered that the brigade possessed an officer who might have been “Capt C.” Napier Christie ranked as a lieutenant in the 3rd Regiment of Foot Guards, but as a captain in the British Army at large, in keeping with the dual rank structure that applied to Guards officers. The Amer-ican-born Christie was posted to the brigade’s grenadier company on November 6, 1780, which would have placed him in General O’Hara’s proximity at Cowan’s Ford three months later.[23]
Judging from the spin “Capt C.” put on Cornwallis’s failed campaign, he either suffered from unrealistic optimism, or he was too diplomatic to cast a highly connected senior officer’s endeavors in a negative light. Just how an officer of the 23rd Regiment of Foot ended up getting credited with authoring this piece remains a mystery.
Acknowledgments
Research for this article was funded in large part by an Earhart Foundation Fellowship from the William L. Clements Library at the University of Michigan, a Tyree-Lamb Fel-lowship from the Society of the Cincinnati, a Mellon Research Fellowship from the Vir-ginia Historical Society, a research fellowship from the Richard H. Smith International Center for Jefferson Studies, and two Summer Research Awards from Temple Universi-ty.
[1] Lord Charles Cornwallis to Sir Henry Clinton, January 18, 1781, No. 1, PRO 30/11/5/43-46, Charles Cornwallis Papers, National Archives, Kew, United Kingdom; Cornwallis to Lord George Germain, March 17, 1781, No. 7, 150:1, Sir Henry Clinton Pa-pers, William L. Clements Library, Ann Arbor, Michigan. For the best account of Cowpens, see Lawrence E. Babits, A Devil of a Whipping: The Battle of Cowpens (Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1998).
[2] Cornwallis to Clinton, June 30, 1780, Clinton Papers, 107:27; Cornwallis to Clinton, August 6, 1780, 115: 39; Cornwallis to Clinton, August 10, 1780, 116: 17; Cornwallis to Germain, March 17, 1781, No. 7, 150:3, all in Clinton Papers; “State of the Troops That Marched with the Army under the Command of Lieut General Earl Cornwallis,” n.d., PRO 30/11/5/134, Cornwallis Papers; Banastre Tarleton, A History of the Campaign of 1780 and 1781, in the Southern Provinces of North America (London: T. Cadell, 1787), 209; James Lovell to Samuel Holten, February 8, 1781, No. 835, Sol Feinstone Collec-tion of the American Revolution, ca 1760s-1850s, American Philosophical Society, Phil-adelphia, Pennsylvania.
[3] Charles Stedman, The History of the Origin, Progress, and Termination of the American War, 2 vols. (Dublin: P. Wogan, P. Byrne, J. Moore, and W. Jones, 1794), 2: 362-63; Cornwallis to Germain, March 17, 1781, No. 7; Harry Calvert, “Gen. Sir H. Cal-vert, August 16 1780 to October 19 1781,” January 24-26, 1781, (9/102/1), Claydon House Trust, Middle Claydon, Buckingham, United Kingdom. Hereafter cited as Calvert, “Dia-ry.” Charles O’Hara to August Henry Fitzroy, Third Duke of Grafton, April 20, 1781, in George C. Rogers, Jr., ed., “Letters of Charles O’Hara to the Duke of Grafton, South Car-olina Historical Magazine 65 (July 1964): 174.
[4] Cornwallis to Germain, March 17, 1781, No. 7.
[5] Leeds Intelligencer, June 26, 1781.
[6] See “Letter: from Captain Forbes Champagne, 23rd Regiment of Foot, while on Cam-paign in the Southern Colonies, to His Brother in England,” Documentary History of the Battle of Camden, 16 August 1780, http://www.battleofcamden.org/champayne.htm (accessed June 21, 2016), and Lawrence E. Babits and Joshua B. Howard, Long, Obsti-nate, and Bloody: The Battle for Guilford Courthouse (Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2009), 39.
[7] J. A. Houlding, “British Army Officers Database, 1725-1793” (unpublished manu-script in Houlding’s possession, 2016); Mark Urban, Fusiliers: The Saga of a British Redcoat Regiment in the American Revolution (New York: Walker and Company, 2007), 201-3; “Succession of Colonels of the Seventieth Foot,” in Richard Cannon, Historical Record of the Seventieth, or the Surrey Regiment of Foot (London: Parker, Furnival, & Parker, 1849), 18-19. Cornwallis to Clinton, August 23, 1780, 118: 18, and Thomas George Barrette to Clinton, August 26, 1780, 118:41, both in Clinton Papers.
[8] Houlding, “British Army Officers Database”; Don Troiani and James L. Kochan, In-signia of Independence: Military Buttons, Accoutrement Plates, & Gorgets of the Ameri-can Revolution (Gettysburg, PA: Thomas Publications, 2012), 88; “Obituary.—Gen. Sir Josiah Champagne, G.C.H.,” Gentleman’s Magazine, May 1840, 542.
[9] Lt. Harry Calvert of the Royal Welch Fusiliers, who faithfully kept a diary during Cornwallis’s operations in the Carolinas and Virginia from August 16, 1780, to October 19, 1781, did not record the British conducting an opposed river crossing on April 1, 1781. Nor did the three most important British memoirists of Cornwallis’s Southern cam-paigns, Lt. Col. Banastre Tarleton of the British Legion, Sgt. Roger Lamb of the Royal Welch Fusiliers, and Charles Stedman, the earl’s commissary.
[10] Cornwallis to Germain, March 17, 1781, No. 7.
[11] Cornwallis to Germain, March 17, 1781, No. 7; Stedman, American War, 2: 224; Babits and Howard, Long, Obstinate, and Bloody, 91, 92.
[12] Cornwallis to Germain, March 17, 1781, No. 7; Calvert, “Diary,” February 1, 1781.
[13] Cornwallis to Germain, March 17, 1781, No. 7; Henry Lee, Memoirs of the War in the Southern Department of the United States, ed. Robert E. Lee (New York: University Publishing Company, 1869), 233-34; Calvert, “Diary,” February 1, 1781; John Buchanan, The Road to Guilford Courthouse: The American Revolution in the Carolinas (New York: John Wiley and Sons, 1997), 344-48.
[14] Stedman, American War, 2: 365; Cornwallis to Germain, March 17, 1781, No. 7; Roger Lamb, An Original and Authentic Journal of Occurrences during the Late Ameri-can War, from Its Commencement to the Year 1783 (Dublin: Wilkinson & Courtney, 1809), 343-45; “Officers Roster 1st Battn. Grenadiers Dec, 22d. 79,” in George Philip Hooke, “Orderly Book, 17th Grs.,” Orderly Book Collection, 1764-1815, Clements Library. See also Hoke’s entries for December 20, 1779, and February 11, 1780; John Peebles, John Peebles’ American War: The Diary of a Scottish Grenadier, 1776-1782, ed. Ira D. Gruber (Mechanicsburg, PA: Stackpole Books, 1998), 313, 338, 376, 382, 396, 445, 480.
[15] Calvert, “Diary,” February 2-15, 1781; Buchanan, Road to Guilford Courthouse, 348-58.
[16] Cornwallis to Germain, March 17, 1781, No. 7; Cornwallis to Germain, April 18, 1781, No. 10, 152: 41, Clinton Papers; Calvert, “Diary,” February 18-25, 1781; O’Hara to Grafton, April 20, 1781; Tarleton, Southern Campaigns, 231.
[17] Stedman, American War, 2: 286-88; Tarleton, Southern Campaigns, 231.
[18] Cornwallis to Germain, March 17, 1781, No. 7; Calvert, “Diary,” February 24-25, 1781; Tarleton, Southern Campaigns, 231-33; Stedman, American War, 2: 371-72; Lee, Memoirs, 253-59. The best reconstruction of the Pyle Massacre is Jim Piecuch, “’Light Horse Harry’ Lee and Pyle’s Massacre,” Journal of the American Revolution, June 19, 2013, https://allthingsliberty.com/2013/06/light-horse-harry-lee-and-pyles-massacre/#_edn23 (accessed June 25, 2016).
[19] Cornwallis to Germain, March 17, 1781, No. 7; Cornwallis to Germain, March 17, 1781, No. 8, 150: 4; J. Despard, “Field Return of the Troops under the Command of Lieu-tenant General Earl Cornwallis in the Action at Guilford, 15th. March 1781,” n.d., 149: 32; J. Despard, “Return of the Killed, Wounded and Missing of the Troops under the Com-mand of Lieut Genl. Earl Cornwallis in the Action at Guilford, 15th March 1781,” n.d., 149: 30; J. Despard, “Return of the Killed & Wounded on the March through North Car-olina in the Various Actions Preceding the Battle of Guilford,” n.d., 149: 33, all in Clin-ton Papers; Babits and Howard, Long Obstinate, and Bloody, 77, 80-94.
[20] Cornwallis, Proclamation, March 18, 1781, PRO 30/11/101/28, and Cornwallis to William Phillips, April 10, 1781, PRO 30/11/85/31-32, both in Cornwallis Papers; Corn-wallis to Germain, No. 8, March 17, 1781.
[21] Cornwallis to Phillips, April 10, 1781; Cornwallis to Phillips, April 24, 1781, PRO 30/11/76/57-58, Cornwallis Papers; Cornwallis to Germain, April 18, 1781, No. 9, 152: 40; Cornwallis to Germain, April 18, 1781, No. 10, 152: 41; Cornwallis to Clinton, April 24, 1781, 156: 18; Cornwallis to Clinton, May 26, 1781, 158: 16, all in Clinton Papers.
[22] London Gazette, June 4, 1781.
[23] Linnea Bass, “Dec 1780: Brigade of Guards Restructured,” n.d., attached to Linnea Bass, e-mail to the author, June 27, 2016; Houlding, “British Army Officers Database.”

Journal of The Brigade of the American Revolution - Winter 2011 - click here

 

Jenny Jones, Gwraig Gatrodol

Roedd Jenny Jones o Dal y Llyn, Meirionnydd yn Waterloo gyda’i gŵr cyntaf, y Preifat Lewis Griffiths o’r 23ain Gatrawd (y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig). Ym 1876 cyhoeddwyd hanes ei bywyd, yng ngeiriau Jenny ei hun, yn y “Cambrian News”. Er ei bod yn anodd cysoni rhai o’r pethau y soniodd amdanynt â’r ffeithiau sy’n wybyddus, mae’n adrodd hanes bywiog a ac yn rhoi darlun gonest o fywyd gwraig milwr ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae’r canlynol yn ymdrech i atgynhyrchu bywyd cynnar Jenny.

Ganwyd Jenny (neu Jane) Jones yn Iwerddon, ym 1797 siŵr o fod, a’i henw morwynol oedd Drumble. Mae’n debyg mai yn nhref Granard yn Swydd Longford oedd ei chartref.

Cyfarfu Jenny â’i gŵr cyntaf, Lewis Griffiths, yn Iwerddon, lle’r oedd wedi’i leoli gyda Milisia Brenhinol Meirionnydd. Roedd hi’n 14 oed, yn ferch i ffermwr, ac roedd yntau’n 19 (fe’i ganwyd ym 1793). Priododd y pâr, yn erbyn dymuniadau teulu Jenny yn ôl pob golwg, ac ni fu mewn cysylltiad â hwy ar ôl hynny. Nid oes cofnod o briodas Jenny a Lewis wedi’i ganfod hyd yma (gweler Nodyn 1).

Y Preifat Lewis Griffiths
Roedd Lewis Griffiths yn hanu o Dal y Llyn, yn fab i Humphrey a Jane Griffiths o Bentre Dol y March, grŵp bach o dai ar lan gogleddol y llyn. Lewis oedd enw morwynol ei fam.

Yn ôl y Deddfau Milisia roedd rhaid i bob Sir godi cwota penodol o ddynion i wasanaethu yn y Gatrawd Milisia i amddiffyn y Sir honno. Mewn cyfnod o ryfel gellid ymgorffori’r catrodau Milisia i wasanaethu y tu allan i ffiniau’r Sir. Cafwyd Deddf Diwygio ym 1799 a gynyddodd Cwota Milisia Meirionnydd i 226 o ddynion.

Ar ôl i Ffrainc Chwyldroadol gyhoeddi Ryfel yn erbyn Prydain ym mis Mai 1803 ymgorfforwyd Milisia Meirionnydd (Catrawd Frenhinol o 1804 ymlaen) ar gyfer dyletswydd garsiwn. Gwasanaethodd yn Ne Lloegr tan 1811 pan gafodd ei drosglwyddo o Swydd Devon i Iwerddon, i Granard, Swydd Longford. Ym mis Awst roedd y Gatrawd yn 135 o ddynion, wedi’u trefnu’n Gwmnïau. Mae Lewis Griffiths yn ymddangos ar Rôl Fwstro 1811 Milisia Brenhinol Meirionnydd a gedwir yn yr Archifau Cenedlaethol yn Kew.

Gwirfoddolodd llawer o ddynion y Milisia i wasanaethu gyda’r Catrodau Llinell “rheolaidd”. Yn eu plith oedd Lewis Griffiths a ymunodd â’r 23ain Gatrawd (Y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig) ym 1814. Mae cofnod Griffiths ar Rôl Medalau Waterloo yn dweud ei fod “gyda’r Corfflu” o 5 Ebrill 1814. Caiff ei ddisgrifio fel llafurwr, 19 oed. Roedd hefyd yn ddyn priod. Gwasanaethodd Lewis Griffiths â Chwmni Rhif 7 o’r 23ain, dan y Capten Thomas Farmer.

Roedd Lewis Griffiths yn nodweddiadol o’r milwyr yn y 23ain ym 1815, ag yntau’n dod o gefndir amaethyddol. Dim ond 30% o’r dynion fodd bynnag oedd yn Gymry. Roedd y rhan fwyaf o siroedd Lloegr wedi’u cynrychioli yn y rhengoedd ac roedd 10% yn Wyddelod (fel oedd yn arferol yn yr holl Gatrodau Llinell Prydeinig). Roedd Lewis Griffiths yn un o 76 milwr preifat oedd wedi ymuno â’r 23ain ers yr Heddwch ym 1814. Roedd y mwyafrif o’r milwyr preifat yn 20 oed neu’n iau. Fodd bynnag, o’i chymharu â chatrodau eraill yn Waterloo roedd y 23ain yn uned brofiadol gan fod llawer wedi bod yn brwydro yn Sbaen neu Dde Ffrainc.

Tynnwyd y 23ain Gatrawd i fyddin Wellington yn Ewrop, gan ymdeithio yn erbyn yr Ymerawdwr Napoleon oedd wedi’i ail-orseddu. Yn hwyr yn y dydd ymunodd â Brigâd ychwanegol, y 4ydd Brigâd dan yr Is-gyrnol H H Mitchell. Ffurfiodd ran o’r 4edd Adran, dan orchymyn yr Is-gadfridog Syr Charles Colville.

Y 23ain Gatrawd yn Waterloo 18 Mehefin 1815
Gadawodd y 23ain Gatrawd Gosport ar 23 Mawrth 1815 a glanio yn Ostend ar 30 Mawrth. Aeth Jenny gyda’i gŵr ar y cyrch i Waterloo, yn ôl pob tebyg yn gweithredu fel nyrs/cogydd/golchwr dillad i’r Gatrawd. Mae’n bosibl fod ganddi blentyn erbyn hynny - mae rhai cofnodion yn dweud fod ganddi ferch.
(gweler Nodyn 2). Symudwyd y Gatrawd ar gwch camlas i Ghent, drwy Bruges. Cafodd ei hadolygu gan Wellington, ynghyd â gweddill y Frigâd, yn Oudenarde, ar 20 Ebrill. O’r fan honno ymdeithiodd at y cantonments yn Grammont ar 24 Ebrill, gan aros yno tan 16 Mehefin. Yna ymdeithiodd i Braine-le-Leud, gan gyrraedd ar y 17eg, a threulio’r nos mewn cenllif o law.

Gosododd Wellington ran helaeth ei gryfder, gan gynnwys Brigâd Mitchell, ar ochr dde ei linell. Roedd hyn yn ffodus i’r 23ain Gatrawd oherwydd dioddefodd lai o anafiadau na’r rheini a osodwyd yn y canol ac ar y chwith. Serch hynny lladdwyd pedwar swyddog ac unarddeg o ddynion, ac anafwyd wyth swyddog a saith deg wyth o ddynion.

Yn gynnar yn y bore ar 18 Mehefin 1815 aeth y 23ain i’w safle, yn yr ail linell, i’r chwith o Ffordd Nivelles. O’u blaenau roedd bataliwn o’r Gwarchodlu. Symudodd i’r llinell a gorchmynnwyd y dynion i orwedd gan fod gynau Ffrainc yn saethu atynt ar unwaith o’r ffordd. Lladdodd ergyd o fagnel Brif Swyddog Cwmni Lewis Griffiths, y Capten Thomas Farmer, ac mae’n bosibl mai dyma sut yr anafwyd Lewis hefyd yn ei ysgwydd ac, yn ôl y stori, ag ergyd magnel.

Symudodd y 23ain i’r llinell flaen i gymryd lle bataliwn y Gwarchodlu, a dynnwyd yn ôl i fynd i roi cymorth yn Hougoumont. Ffurfiodd sgwâr ac aros yn y ffurf honno drwy’r dydd, gan wynebu llawer o ymosodiadau gan y marchoglu Ffrengig. Gorchmynnodd Prif Swyddog y 23ain, y Cyrnol Syr Henry Ellis na ddylai unrhyw ddyn dorri’n rhydd o’r rhengoedd, hyd yn oed i roi cymorth i gydymaith clwyfedig. Ni phetrusodd y Gatrawd, er bod y tanio gynau’n parhau, a methodd pob ymosodiad arni gydag anafiadau trwm. Dychwelodd y sgwâr i’w safle blaenorol, ac yna symud ymlaen eto a diweddodd y 23ain y dydd drwy symud ymlaen yn y llinell heb ddim yn ei gwrthwynebu.

Fodd bynnag yn ystod y prynhawn trawyd y Cyrnol Ellis yn ei frest â phêl fwsged. Parhaodd i roi gorchmynion tan iddo gael ei orfodi, ag yntau mewn gwendid oherwydd iddo golli cymaint o waed, i farchogaeth i’r cefn. Yn ei wendid, syrthiodd oddi ar ei geffyl. Daethpwyd o hyd iddo a’i gludo i dŷ fferm lle cafodd ei glwyfau eu trin. Bu farw’r diwrnod canlynol, yn 32 oed.

Ar ôl Waterloo
Ar ôl y frwydr bu Jenny’n chwilio am Lewis ac yn y pen draw daeth o hyd iddo mewn ysbyty ym Mrwsel - yr Elizabeth. Y tebygrwydd yw ei bod hi’n dal gydag ef pan ymdeithiodd y 23ain i Baris, ac ar 4 Gorffennaf, pan wersyllodd yn y Bois de Boulogne.

Rhyddhawyd Lewis Griffiths o’r Gatrawd ar 6 Ebrill 1821. Ni chafodd bensiwn a chafodd ei Fedal Waterloo ei dwyn. Dychwelodd Lewis a Jenny i Dal y Llyn i fyw mewn tŷ o’r enw Cildydd. Cawsant nifer o blant - chwech o bosibl. Bu Lewis Griffiths yn gweithio yn chwareli llechi Corris, gan gerdded yno dros y bryniau o’i gartref. Lladdwyd Lewis ym 1837 yn Chwarel Aberllefenni, yn 45 oed (rhaid mai ym 1792 neu 1793 y’i ganed). Fe’i claddwyd mewn bedd heb ei farcio ym mynwent Tal y Llyn.

Dechreuodd Jenny weithio yng ngolchdy un o westai Tal y Llyn. Am gyfnod efallai iddi fod yn athrawes ysgol ym Maes y Pandy.

Ar ôl rhai blynyddoedd yn weddw, priododd Jenny John Jones o Y Powis, Tal y Llyn ar 1 Mehefin 1853. Roedd Jones yntau’n ŵr gweddw. Nododd y ddau Cildydd yn gyfeiriad iddynt, a llofnododd y ddau y gofrestr ag X (oedd yn rhyfedd os oedd Jenny’n athrawes ysgol!). Nododd Jenny mai ei henw morwynol oedd Drumble. Nid oedd yn uniad hapus gan fod Jones yn ŵr diog, ac yn lle lliniaru ei thlodi, ar ôl priodi roedd Jenny’n dlotach. Ar ôl marwolaeth John Jones aeth Jenny i fyd i Bant-y-Dwr ac yn ddiweddarach i Dyn yr Ywen, Tal y Llyn, lle bu farw ar 11 Ebrill 1884, yn 94 oed. Mae’n fwy tebygol mai 87 oedd hi (gweler Nodyn 3).

Claddwyd Jenny ym mynwent eglwys plwyf Tal y Llyn ar 15 Ebrill 1884. Ar ei gorffwysfa olaf ceir carreg fedd ysblennydd, ymhell y tu hwnt i’r hyn y gallai fod wedi dyheu amdano. Yr arysgrif arni yw’dirgelwch olaf Jenny Jones. Mae’n darllen:

“I will never leave you nor forsake thee
This cross was placed here by a friend.

Sacred to the memory of Jenny Jones
Born in Scotland 1784
She was with her husband of the 23ain Royal Welch Fusiliers at the battle of Waterloo and was on the field three days.”

Brian R Owen
Amgueddfa’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig
2010

Nodyn 1:
Roedd y Fyddin yn amheus o bresenoldeb menywod a byddai’n ceisio annog y milwyr i beidio â phriodi. O 1685 caniatawyd priodas â chaniatâd y Prif Swyddog yn unig. Cyfyngwyd nifer y milwyr priod i 6% o gryfder y fyddin - fel arfer chwe gwraig i bob cwmni. Dyma oedd y nifer “swyddogol” ond byddai’r system yn cael ei cham-ddefnyddio a byddai llawer mwy o wragedd a merched answyddogol yn y barics. Roedd sefyllfa gwraig yn hynod ansicr, yn enwedig pan fyddai’r uned yn cael ei hanfon dramor.

Nodyn 2:
Dim ond 4 neu 6 o wragedd ym mhob Cwmni a gâi eu caniatáu ar gyrch, a chaent eu hethol drwy bleidlais. Byddai trallod mawr ymhlith y gwragedd a gâi eu gadael gartref ac yn aml byddent yn diweddu mewn tlotai neu ar y stryd.

Nodyn 3:
Yng Nghyfrifiad 1841 a 1851 nododd Jenny Iwerddon yn fan geni. Yng Nghyfrifiad 1851 nododd mai 54 oedd ei hoed, ac mae hyn fwy na thebyg yn gywir.

 

Cleddyf y Llyngesydd a’r Eryr Ymerodrol – Peter A Crocker

Ar y cleddyf hwn ceir patrwm swyddogion troed 1803 wedi’i ysgythru i’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig (y diweddar 23ain Catrawd Troed) gyda grenâd, plu Tywysog Cymru a 'XXIII'. Fe’i cyflwynwyd i’r Gatrawd ym 1956 gan Mrs Rosalie Cockburn. Roedd wedi bod yn ei theulu er 1809.

Ym mis Ionawr y flwyddyn honno ymosododd Prydain ar Martinique, oedd yn bencadlys gweithgaredd Ffrengig yn India’r Gorllewin. Gyda methiant y gwarchae o’r môr, penderfynodd y cadlywyddion llyngesol a milwrol yn y fan a’r lle ar gyrch i gipio’r ynys.
Glaniodd Bataliwn Cyntaf y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig gyda Brigâd y Ffiwsilwyr ar 30 Ionawr. Tua’r un pryd glaniodd y Capten George Cockburn RN gyda charfan lyngesol gref, a llwyddodd gyda help y fyddin i sefydlu cyfres o ynnau i beledu Fort Bourbon, cadarnle olaf Ffrainc ar yr ynys.
Ar 1 Chwefror gyrrwyd y Ffrancwyr o Morne Bruno i ucheldir Sourier. Dringodd y Ffiwsilwyr Cymreig, dan arweiniad Cwmni’r 'Grenadwyr' i’r ucheldiroedd lle’r oedd y frwydr yn “hynod anhydrin gyda’r Ffrancwyr yn ymosod yn ôl dro ar ôl tro a sain drymiau’n curo. Fodd bynnag daliodd y Grenadwyr eu tir. Yna daeth gweddill y bataliwn i fyny a chafwyd gweithredu llym a’r diwedd fu i’r Ffrancwyr encilio" ac fe’u gorfodwyd yn ôl yn y pen draw i Fort Bourbon.

Plediwyd y gaer a’i difrodi gan y fagnelaeth ar yr ail, gan gynnwys gynnau llyngesol Cockburn, a buan iawn yr ildiodd y garsiwn.
Dyfarnwyd £850 i’r clwyfedig ym Martinique gan Lloyds o Lundain, gyda dim llai na £250 o’r swm yn cael ei ddyrannu i Gwmni Grenadwyr y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig.

Dyfarnwyd safle Uwch-frigadydd y Môr-filwyr i’r Capten Cockburn, a lofnododd yr erthyglau ildio, heb unrhyw ddyletswyddau ond £2,000 y flwyddyn. Oherwydd y cyswllt clos rhwng Cockburn a’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yn ystod yr ymgyrch, rhoddwyd cleddyf y Ffiwsilwyr Brenhinol iddo fel cofrodd o’r digwyddiad arwyddocaol. Erbyn iddo farw ym 1853 roedd yn Llyngesydd y Lluoedd ac wedi etifeddu barwnigaeth y teulu.
Dyfarnwyd 'MARTINIQUE, 1809' i’r Ffiwsilwyr Cymreig fel Anrhydedd Brwydr ac mae’n dal i fod ar Liwiau’r Gatrawd hyd heddiw. Ymhellach, cyflwynwyd lluman Eryr Napoleon - sy’n cyfateb i ‘Liwiau’ Prydeinig - Catrawd Troed yr 82, a gipiwyd ym Martinique, i’r Gatrawd.
Gellir gweld cleddyf y Llyngesydd a lluman yr ‘Eryr’ yn yr Amgueddfa. Rwyf i’n ddyledus i EL Kirby am ei nodiadau ar hanes y cleddyf.

 

Allweddi Corunna – Peter A Crocker

Ym 1808 roedd y rhyfel yn erbyn Ffrainc Napoleon ar ei anterth. Hwyliodd Ail Fataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig o Falmouth yng Nghernyw gyda 671 o swyddogion a dynion, 48 o wragedd a 20 o blant i Corunna yn Sbaen, gan gyrraedd ar 13 Hydref. Roeddent ar y ffordd i atgyfnerthu byddin Syr John Moore a chynorthwyo i yrru’r Ffrancwyr allan o Sbaen.

Cyn y Nadolig, clywodd Moore ei fod ar fin cael ei ddal gan Napoleon, gyda byddin oedd ddwywaith mor gryf. Penderfynodd Moore encilio dros y mynyddoedd i Corunna. Roedd yn daith enbyd drwy eira trwchus gyda phrinder bwyd ac esgidiau. Ar y cyfan roedd y dynion, oedd â’u gwragedd a’u plant gyda nhw o hyd, yn droednoeth. Gwaethygwyd eu dioddefaint gan storm gref yn ystod y nos ar 8 Ionawr. Chwalodd disgyblaeth yn y fyddin a chafwyd llawer o ysbeilio a meddwdod. Mae’n glod i’r Ail Fataliwn mai dim ond 78 o ddynion oedd wedi’u colli erbyn iddynt gyrraedd Corunna ar yr 11eg.

Dechreuodd brwydr Corunna am 2 p.m. ar y 16eg. Wrth i symudiad y Ffrancwyr gael ei atal, cafodd Moore anaf angheuol. Am 10 p.m. dechreuodd y milwyr fyrddio ac erbyn y bore trannoeth dim ond y ddwy frigâd oedd wedi bod yn gofalu am y byrddio oedd ar ôl ar y lan. Byrddiodd y rhain ar noson yr 17/18fed ac Ail Fataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig oedd yr olaf i adael y rhan hon o dir Sbaen.

Ysgrifennwyd y cofnod canlynol rai blynyddoedd yn ddiweddarach gan Miss Fletcher, un o ddisgynyddion un o’r swyddogion oedd yn bresennol y diwrnod hwnnw:

"Arweiniwyd ymladdwyr y cefn gan y Capten Thomas Lloyd Fletcher, o’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Ef, gyda’i gorporal, oedd yr olaf i adael y dref. Ar eu ffordd i fyrddio, ac wrth fynd drwy’r gatiau, trodd y Capten Fletcher a’u cloi. Doedd yr allwedd ddim yn troi’n rhwydd felly gwthiwyd bidog i’r twll a llwyddo i’w cloi. Daeth y Capten Fletcher â’r allweddi gydag ef, ac mae’r rhain bellach ym meddiant ei fab…
Caiff yr allweddi ei dal gyda’i gilydd â modrwy, sydd â phlât dur ynghlwm wrthi, gyda’r arysgrif 'Postigo de Puerta de Abajo' (‘Cilborth y gât isaf’). Mae ôl y fidog yn dal i’w weld ar un o’r allweddi.”

Trosglwyddodd Thomas Fletcher i 4ydd Reifflau Ceylon ym 1810. Ymddeolodd o swydd Is-Gyrnol ym 1846 a bu’n byw ym Maesgwaelog, Owrtyn, a Gwern Haulod, Ellesmer, lle magodd ei bum mab a saith merch. Bu farw ym 1850.

Cyflwynwyd yr allweddi i’r Amgueddfa gan H Lloyd Fletcher ym 1955.

 

EGYPT 1801

This year marks the bicentenary of the Egyptian Campaign of the Napoleonic Wars. The Sphinx has now become synonymous with many Regiments of the British Army displayed as Regimental badges to commemorate each Regiment’s participation in the campaign. For the Royal Welch Fusiliers the Sphinx is displayed on the Regimental Colour and has been adopted as one of the five company emblems now associated with Delta Company within the Regiment. It is not clear when these company emblems were originally allocated to specific companies of the Regiment but the Sphinx has been associated with Delta Company for many years.

The Egyptian Campaign was conducted over the period February to October 1801. The British force was mustered by the 30 December 1800 under General Abercromby in Marmorice Bay, Turkey, some forty miles north of the island of Rhodes. The aim was to invade Egypt and drive out Napoleon’s force of occupation. The Regiment’s strength at the start of the campaign was 28 officers, 486 other ranks fit for duty, 54 sick and 57 absent! The expedition did not leave Marmorice Bay until the 22 February 1801 and so valuable time was spent practising landings and manoeuvres on land. The 23rd formed part of the British reserve under Major-General John Moore. The Regiment landed on the 8th March from the Astrea and Heroine on beaches close to the port of Alexandria having rowed 6 miles from their ships, the last leg being under severe cannonade and grape shot. Having made it to the beach the force advanced with regiments forming up in front of what Abercromby described as an “almost inaccessible” hill. In fact it was a massive sand dune which the 23rd were given the responsibility of capturing along with the four flank companies of the 1st and 2nd Battalions of the 40th Regiment. The troops rushed up the dune with:

“almost supernatural energy, never firing a shot but charging with the bayonet two [French] battalions which crowned it, breaking them and pursuing till they carried the two Nole [sic] hills in the rear, which commanded the plain to the left, taking at the same time three pieces of cannon.”

The remainder of the heights were cleared within two hours and the 23rd earned the commendation of Major-General Moore. The Regiment’s casualties for the action were six other ranks killed with two officers (Captains Lloyd and Pearson) and 38 other ranks wounded. Also listed as wounded by some accounts was Captain Ellis, a remarkable officer who went on to command the Regiment at the battle of Waterloo 14 years later.

On the 12th March the British force moved off across deep sand to confront the rest of the French Army who were defending another high feature called Roman Camp some four miles forward of Alexandria. The British attacked on the 13th March with the 23rd continued to form part of the reserve. In this attack the reserve assumed the right hand column of three parallel advances. The French gave up the high ground to attack the other two British columns and by doing so allowed the reserve to turn their exposed flank and seize the high ground of Roman Camp. The day’s casualties for the Regiment were two killed and four wounded. Abercromby consolidated the ground he had taken and waited for a French counter attack which was launched against the hill on the 21st March. The French attacked at dawn but as Captain John Hill of the 23rd recalled, the large plumes of the French head dress were silhouetted against the rising sun giving away their attack. Hill wheeled his Company in silence to face the French, giving orders to fire when the French were 35 yards away. During a second volley Captain Bradford brought up his company on the right with Captain Ellis on his left. Once in position the order to charge was given, resulting in about three hundred and fifty French prisoners taken. The reserve again took the brunt of the fighting and the 23rd had 5 killed and 15 wounded which included Lieutenant Samuel Cooke. However, the most significant casualty of the battle was Sir Ralph Abercromby who later died of a wound sustained on that day. Following this action the 23rd Foot remained in the area of Alexandria under the command of Major General Coote to complete the capture of Alexandria whilst the majority of the force advanced on Cairo.

The British continued their operations throughout April, May and June with a series of successful engagements. The French finally evacuated Cairo on the 27th June 1801 and following further actions surrendered Alexandria on the 2nd September 1801 effectively capitulating all French forces in Egypt. At the end of the campaign the Regiment was able to raise a strength of 343 other ranks.

The Regiment were withdrawn from Egypt in October 1801 en route for Malta. There were 115 personnel recorded as sick present and 106 sick absent.

Egypt was the first battle honour granted in the Napoleonic Wars, it was in fact the first real victory of the war for the British. The fact that it was achieved so far from home, in the relative distances of this period also made it a remarkable feat of arms. Some of those who served in the campaign were lucky enough to be honoured with decorations from Sultan Selim III of Egypt or by the East India Company if they were members of the Company’s private army. Incredibly, the British Government did not honour those who had served in the campaign until 1848 when the Military General Service Medal was issued. Not surprisingly many of those who had served had either been killed in the later campaigns of the Napoleonic Wars or died of natural causes.

The Sphinx superscribed Egypt was awarded as a battle honour on the 6th July 1802 to all 33 Regiments who served in the Egypt campaign. Of these 22 adopted the Sphinx in some form or other as part of their dress. Early versions of this badge showed the Sphinx on top of a plinth in which hieroglyphics were inscribed as shown above. This was later changed, by moving the word Egypt into the plinth to replace the hieroglyphics. It is not clear when the sphinx was actually placed on the Colours of the Regiment but the Sphinx subscripted the word Egypt was present on the King’s colour and just the Sphinx on the Regimental colour by 1807. By 1820 Sphinx had been removed from the King’s/Queen’s Colour and is was present on the Regimental Colour with a scroll above inscribe Egypt and a green laurel wreath below the Sphinx. It is this design which can still be seen on the Regimental Colour today.

Two hundred years after the event, this remarkably successful campaign carried out far from home in the most harsh of climates is commemorated by the Regiment on the Regimental Colour and by the company emblem of Delta Company.
NJL

 

A REAL LIFE RICHARD SHARPE LIEUTENANT COLONEL JOHN HILL OF THE 23RD FOOT

By Major Nick Lock RWF

In November 1999 a small seaside town in Holland unveiled a new memorial to commemorate all those who had drowned in a shipwreck off their coast some two hundred years ago. The ship was the Dutch frigate Valk which sank in November 1799. A total of 446 lost their lives, of these, 235 were officers and men from the 23rd Foot. A vivid account of this tragedy, given by Lieutenant (later Lieutenant Colonel) J.H.E. Hill appears in Volume I of Regimental Records of The Royal Welch Fusiliers and in the booklet, Letters to a Vicarage 1796-1815. This enterprising young officer was one of only 25 survivors of the ship wreck, cheating death by strapping himself to the detached ship’s forecastle using only his pocket handkerchief and his braces!

Reading about this extraordinary adventure prompted me to find out more about the life of John Humphrey Edward Hill. The story that emerges is a real life adventure, which is every bit as worthy of a series of novels to rival Bernard Cornwell’s Richard Sharpe character.

John Hill was born the son of the Reverend J. Hill of Hennock, Chudleigh, Devon. He was commissioned into the 23rd Regiment on the 29th July 1796 and joined the 1st Battalion on its return from the West Indies in October 1796. He was posted to the Lieutenant Colonel’s Company (a full Colonel commanded the battalion at this time) and took part in the disastrous expedition to Ostend in March 1798. Hill, eleven other officers and 192 other ranks from the 23rd Foot, were captured by the French and imprisoned in the citadel of Lille until their release a year later.

His next period of active service came in 1799 when he took part in a raid on the North Dutch coast, with the 1st Battalion. A sharp action was fought by the 23rd who were the first ashore. The battalion lost 18 killed and 77 wounded. A total of seven Dutch vessels were captured and it was whilst sailing home in the captured Dutch frigate ‘Valk’ that the now infamous shipwreck occurred.

Having survived life as a prisoner of war and a shipwreck, Hill was to be involved in a number of operations on the coasts of France and at Ferrol and Cadiz during the year 1800 (perhaps a comparison to the Hornblower character can be drawn here!). He subsequently went on to command a company of the Regiment during the Egyptian campaign of 1801 against the French. The Regiment was involved in a number of battles, most notably, the assault on two French Battalions which held the massive sand dunes of Aboukir Bay. Following victory in Egypt, the Regiment undertook a period of garrison duties in Gibraltar in 1802. Hill was promoted Captain in 1803 and was granted a spot of home leave.

In 1805 and 1806 Hill was engaged in operations in the Hanover area of Germany and in 1807 at the siege of Copenhagen, Denmark. It was here that he was wounded for the first time; he was bayoneted by one of his own men! An over enthusiastic member of the night piquet mistook him for the enemy during an alert, stabbing him in his right side. A period of three weeks of bed-rest followed before he was fit again.

Following his service in Europe, Captain Hill left for Halifax, Nova Scotia and then Barbados, West Indies, in 1808. The following year he commanded the Light Company at the capture of the heights of Sourier and the siege and capture of Martinique. During this period, the West Indies was an extremely unhealthy place to serve. Indeed, during a previous period of service from 1794 to 1796 the Regiment had 12 officers and 600 other ranks succumb to tropical disease, lead and alcohol poisoning! Luckily this period of service was mercifully short and the Battalion returned to Halifax in 1809.

In 1810 Hill sailed for Portugal with the 1st Battalion to take part in Wellington’s Peninsular campaign, during which he was present at nearly all the major battles including: Ciudad Rodrigo, Albuera, Badajoz, Salamanca, Madrid and Vittoria. At the storming of San Sebastian he was wounded when a grape shot (small cannon ball) passed between his left arm and side. During this time he spent periods in command of the 1st Battalion and of a number Portuguese regiments. He was commanding the 4th Portuguese Regiment at the battle of Nivelle when his horse collapsed on top of him. He required two surgical operations to repair the injuries sustained in this incident. The letters he wrote home during this period show just how bloody many of these battles were. The life expectancy of an officer at this time, especially when storming fortifications, was not high. Hill’s letters also show how important the prospects of promotion were in increasing an individual’s social standing. This was especially true if an officer did not, like Hill, have the funds to purchase his next promotion.

After returning to Britain for a short period, Hill embarked in March 1815 with the rest of the 1st Battalion following Napoleon’s escape from Elba. The battalion was present at the Battle of Waterloo and during the course of the battle Hill was severely wounded. Fighting on foot, in the front line of the square, he was wounded no fewer than five times. He received a splinter of bone (which came from another soldier) driven into his right eyeball and two fragments of stone shrapnel in his cheek. If this was not enough, he also received a musket ball wound to the left side of his jaw and finally, for good measure, a half-pound grape-shot punched through his left breast and shoulder blade, lodging in the back of his jacket!

Miraculously, he survived and made a slow and painful recovery. In a letter to his brother following the battle, he describes in graphic detail how, in the days before anaesthetic surgery and antibiotics, his own wounds were starting to heal. He also, with great distress, describes the terrible injuries sustained by his treasured horse ‘Honesty’ before it died. Following Waterloo he transferred to the 49th Foot (later the Hertfordshire Regiment) as a Major in 1823. One can only presume that he found life in the 23rd Foot a little too exciting! In December 1823 he rather understandably applied to retire on grounds of ill health, and was granted a pension of 300 pounds per year. He married a Miss Jane Turner and lived the rest of his life at Holt Hall, Totnes, Devon. He died in January 1835, aged 59.

This extraordinary career spanned 28 years. In his application to the King for the grant of a pension, Hill pointed out that when he left the 23rd Foot he was the longest serving member of the Regiment. During his service, he had been at every engagement fought by the 23rd Foot, which included 20 battles, seven sieges, one shipwreck and once set fire at sea!

Some 250 pages of transcripts of his letters home during his long career are held in the Regimental Museum, along with his numerous medals. Extracts from his letters where edited by his Great-Great-Great Granddaughter, Edith Case into a short booklet entitled Letters to a Vicarage 1796-1815.

Remarkably one of those present at the November 1999 memorial unveiling ceremony was on of Hill’s descendants Lieutenant Hill, seen in the photograph, a serving member of The Royal Welch Fusiliers.

Bibliography

Histories:

Cary, ADL & MaCance, S., Regimental Records of The Royal Welch Fusiliers (late 23rd Foot). Volume I, 1689-1815. (London, 1921). 324 p 8 cp 8 illus & numerous maps.

Broughton-Mainwaring, Maj. Rowland, Historical Record of the Royal Welch Fusiliers, late the Twenty-Third Regiment, or The Royal Welsh Fusiliers. (Hatchards: London, 1889). lviii 372 p, 24 colour plates, 8 illus.

Kirby, MC TD FMA DL, Maj E.L., & Holme, N., Medal Rolls of the 23rd The Royal Welch Fusiliers in the Napoleonic Period. (Spink & Son Ltd: London,1978). 206 p & 4 illus.

Glover, Michael, That Astonishing Infantry, Three Hundred Years of the History of The Royal Welch Fusiliers (23rd Regiment of Foot) 1689-1989. (Leo Cooper: London, 1989). 356 p 19 cp, 101 illus, 24 maps.

Kirby, MC TD FMA DL, Maj E.L., Officers of The Royal Welch Fusiliers 16 March 1689 to 4 August 1914. (Gwynedd Archives: Caernarfon, 1997). 138 p.

Biographies:

Browne, T.H., [Ed: RN Buckley], The Napoleonic War Journal of Capt Thomas Henry Browne, 1807-16. (Army Records Soc, Bodley Head: 1987). xix 387 p 1 cp 20 illus & 5 maps.

Hill, Lt Col J.H.E., [Ed: Jenny Currie], Letters to a Vicarage 1796-1815. (Oriel Press, 1988). 48 p 5 illus & 7 maps.

Thorpe, Maj Samual, Narrative of Incidents in the Early Military Life of the Late Maj Samual Thorpe KH, Secretary of the Foreign Aid Society. With Introduction and Appendix by Friends. (Seeleys: London, 1854). viii 100 p.

Archive Material In The Archive Of The Regimental Museum Of The Royal Welch Fusiliers:

Hill, Lt J.H.E., Notes by (later Lt Col) on original letter re-Loss of Dutch Frigate Valk 1816 and letters from his campaigning (1796-1816). L/d 37773171b.

 

 

Curiad Y Drwm - Y Ddraig Goch

 

Blynyddoedd yn ol, ym Medi 1892 I fod yn fanwl, fe ddaru Ail Fataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig gario allan eu gorymdaith enwog drwy siroedd Gogledd Cymru, o’r Curragh i Aldershot, eu pencadlys newydd.
Mae stori eu gorymdaith wedi cael ei adroddi gan lawer o ysgrifennwyr da eraill, a gan weld fod yr ysgrifennwr yma ddim wedi cael ei eni hyd yn oed ym mlwyddyn olaf 19eg ganrif, oes ond gobeithio bydd y lluniau a phigion o bapurau newydd yma yn mynd i fod o ddiddordeb i rai pobl a bod yr erthygl canlynol yma yn cael ei roi i ddarllenwyr y Ddraig Goch I’w arholi a chael ei cyhoeddi yng nghwmni’r talentau gorrau sy’n ymddangos ym mhob rhifyn ein cylchgrawn gatrawd.
Mae llythyr i’r awdur, gan unigolyn a gymerodd rhan yn yr orymdaith yn cael ei gynnwys hefyd, yng nghanol y galaeth yma o wybodaeth. Pan gaiff ei ddarllen fe fydd yn glir mai diweddglo ydyw i geisiad aflwyddianus o drosglwyddo gwaith, ac mewn gwir waith anghariadus, i ysgrifennwr mwy trwyddedig. Ni fydd y pigion mae’r llythyr yma yn son am yn cael eu hail adroddi oherwydd mae gormod ohonynt.
Mae’n ymddangos, os yn ymarferol, bod papurau newydd dyddiol y cyfnod yn cael eu lliwio’n hardd gyda llythrennau goleuol er mwyn trosglwyddo i’r cyhoedd y gogoniant o’r symudiadau milwrol hwn, ac wrth ddarllen adroddiad y gwyliadau roedd y F.B.C. yn mwynhau yn ystod y daith yng Ngogledd Cymru, mae’n anodd dychmygu ffordd well o newid gorsafleuoedd na’r un sy’n ymddangos yma gan newyddiadarwyr y nawdegau cynnar.
Syt bynag, heddiw, yn y flwyddyn mil naw chant a thri deg pedwar, hyd yn oes os pe bai awdurdodau yn meddwl am symudiadau, a petai i’r taliadwyr ganiatau teuluoedd y Tywysogwriaeth gael rhoi croeso i fataliwn o Ffiwsilwyr Brenhinol gayda’i croeso Celtiaidd, rwy’n siwr y buasai gorymdaith o’r math yma yn cael eu hamharu gan ddulliau cludiant modern. Buasai cymoedd a bryniau Eryri yn cael eu llenwi gan swn aflafar y peiriant cerbyd yn aflonyddu ar unigrwydd Bwlch Llanberis, ac yn lle gwisg liwgar coch y 19ed ganrif yn dal sylw llanc y wlad, buasai swn aflafar y motobeic yn cymryd ei sylw. Na, ymhellach mae pob dim wedi newid; mae’n debyg bod yna rhai unigolyn yn y gofundrefn hyd at heddiw sy’n parhau i gofio yr orymdaith rhwng Tidworth ag Dorchester yn 1930- teithwyr blinedig, llawn llwch, a swyddog cludo lliwgar ei iaith. Oes yna bobl yn bodoli heddiw a buasi yn mwynhau fath beth? Ac yn bwysicach, buasai croeso cunnes y Cymry yn parhau drwy’r holl foderneiddio? Gan weld mai nid clerig yw’r ysgrifennwr yma, fe adawai’r cwestiwn heb ateb.
Arweiniwyd y ffordd a ddilynwyd gan y 23ain drwy’r golygfeydd gorau ym Mhrydain gyda llawer o drefi hanesyddol i’w gweld. Un o’r trefi cyntaf oedd Llanfair PG, weithiau yn cael ei galw yn Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwllantuseiliogogogoch, sy’n cyfieithu fel Eglwys y Santes Fair yng ngoedwig y gollen wen ger y trobwll ger ogof Sant Teilio yn agos i’r ogof goch. Mae’r enw yn ychydig hir-yn wir amlwg-ond mae’n arferol yng Nghymru i enwau trefi a thai i fod yn erchyll o hir, ond gydag ystyr hardd a hwyrach chwedl yn perthyn iddynt hefyd.
Glaniodd 2ail FBC ar lannau Sir Fon ar yr 2ail o Fedi 1892 a chychwynsant ar eu taith i’r De. Cyn cario’n mlaen, nawr yw’r amser i mi ymddangos y llythyr a soniais am yn ddiweddar gan ei fod yn delio gyda ffeithiau a ddigwyddodd cyn dechreuad yr orymdaith.

Annwyl ----------------
Mae’n rhaid cofio bod 42 o flynyddoedd wedi mynd heibio ers i’r digwyddiadau diddorol yma ddigwydd. Bachgen 21ain oed a Ail Is Gapten gydag 16 misoedd o wasanaeth, ond rwy’n cofio pob manylion fel petai yn ddoe.
Rwy’n meddwl dechrau gyda’r llun yn gyntaf. Fel y gwelwch roedd yn ddiwrnod gwlyb drosben, medraf enwi’r swyddogion i gyd ond gan fod y llun wedi ei gymryd o’r ongl mae’n amhosib adnabod y swyddogion ar y chwith i’r lliwiau, ond rwy’n siwr o’r rhai sy’n dilyn:
Mae Is Gyrnol Blyth yn sefyll yn y blaen tu ol i’r afr, ar y dde yn sefyll ar ben ei hun o flaen y swyddogion mae Major R. B. Mainwairing. Nid wyf yn glir am y rheswm paham nid yw Is Major, Major Arslett yn sefyll ar y chwith iddo.
Mae’r llinell o swyddogion sy’n, dechrau ar y chwith yn dilyn: Major H. j. Archdale, Is Gapten ac A/Adj J. D. Grosbie, Is Gapten R.S. Webber, Ail Is Gapten Piggot, Cpt Mulford, Ail Is Gapten R.E.P.Gabbet, Capten Bright Smith, Ail Is Gapten H.Rotherham (yn dal y lliwiau ar y chwith) Ail Is Gapten W.G.Braithwaite (yn dal lliwiau’r Brenin.) Nid yw’n nghof yn glir o’r swyddogion eraill ac mae’n rhaid cofio nad oedd swyddogion yr 2ail fataliwn i gyd yng Ngogledd Cymru gyda’r swyddogion canlynnol yn aros yn Curragh: Capten R.B.Firman, A.B. Gough, Is Gapten Syr Horace McMahon, Is Gapten G.E.Rickman, Ail Is Gapten R.Barnett-Barker. Mae fy nghof yn dda ac gedrwch ddibynnu arnaf fod fy ngeiriau yn wir gywir.
Ar gyrraedd yn Dilyn cymherodd QM C.T.Hammond i’w ben i gael ffit epileptaidd a chefais y cyfrifoldeb i edrych ar ei ol a’i drosglwyddo i’r Ysbyty. Difethodd hyn fy nghynlluniau personol a bron iawn i mi golli’r llong filwrol. Wedi gadael Hammond yn yr Ysbyty fe redais i lawr i Queenstown ar y tren mewn amser i ddal i fyny gyda’r Bataliwn ac H.M.S. Assistance (un o longau arfog adnabyddus y cyfnod.) Roedd yn chwythu’n ofnadwy, a gan weld nad oeddwn yn longwr da, ar ddechreuad y daith ddioddefais yn enfawr yn enwedig pan gefais orchymyn I fod yn swyddog orderly drwy hanner y noson. Drwy lwc fe ddaeth fy nghyfaill gorau’r cyfnod yma i’m hachub drwy gymryd y cyfrifoldeb drosodd gennyf.
Bore drannoeth cyrhaeddom yng Ngaergybi, bore haelog ond ar ystumog wag a gafodd ei lenwi gan frecwast enfawr gan foneddigesau Sir Fon; y cyntaf o wleddau arbennig gan fobl groesawus Gogledd Cymru. Cawsom 45 cinio Champagne yn ystod 25 o ddiwrnodiau’r gorymdaith, arbennig o dda!
O’r lleoliad yma fe groesom ystrad Menai a cherdded drwy Fangor, Caernarfon, Pwllheli, Criccieth, Portmadoc, Harlech, Blaenau Ffestiniog, Bala, Corwen, Llangollen, Ruthin, Wrexham ac wedyn cymheryd tren i Aldershot. Gorymdaith hwylus ymhob ffordd, gydag chroeso cynnes tu hwnt ym mhob man. Rwy’n cofio un adeg roedd un o’r swyddogion uchel-nid wyf am ei enwi-wedi cael ei rhyfeddu cymaint a’r croeso gafodd, fe ymdrechodd i oleuo ei cigar gydag golau trydan y lamp yn yr ystafell ysmygu! Mae’n gwestiwn os cafodd pwrpas y orymdaith ei gyflawni, oherwydd ond un ymunnwr I’r fyddin cawsom ac fe dalodd i ddod allan ar ol tair wythnos.
Yr unig swyddogion a gymherodd ran yn yr orymdaith hon sy’n parhau yn fyw yw’r canlynol: Ail Is Gapten W.G. Braithwaite (yn awr yn Brigadydd Cadfridog wedi ymddeol), Is Gapten Pigott (Army Service Corp), Capten Bright Smith(Cyrnol wedi ymddeol), Is Gapten J.D.Crosby (Brigadydd Cadfridog wedi ymddeol), Is Gapten Graham Rickman(Major Wedi ymddeol) a Capten Firman (Cyrnol wedi ymddeol).Ymddiheurwn am adael unrhyw unigolyn allan, mae’n rhaid iddynt faddau i mi. Mae llawer o ddwr wedi rhedeg dan bont yn ystod y 42 o flynyddoedd diwethaf.
Yr Eiddoch Yn Gywir_______________
Nid yw’r ysgrifennwr yma wedi cael llawer o amser ac mae’n rhaid i ddarllenwyr ddangos amynedd gyda’r pigion yma yn fwrlwm heibio, gyda’r canlyniad o adael y cyflawn yn doredig. Ni does dewis ond i gario’n mlaen i gyflwyno’r rhai mwyaf diddorol sydd ar gael er mwyn dangos newyddion hanes yr 2ail Fataliwn, gan weld nad oes llawer o hanes iddynt ar y funud yma. Maent yn dechrau gydag Caernarfon yn “92”.
Cododd yr Ail Fataliwn Ffiwsilwyr Brenhinol Cymraeg eu pabellau ym Mangor am hanner awr wedi deg ar y Dydd Sadwrn ac yng nghwmni bonllef uchel y trigolion, cychwynnodd y Gartrawd ar ei thaith i Gaernarfon. Mewn amser, cyraeddasant harddwch Parc Neuadd Llanfair, plasdy Capten J.G.Wynne-Griffith ble cawsant eu croesawu’n gynnes gan garedigrwydd y Capten….Troeodd y dynion i fewn i’r Parc ac ar ol cadw eu arfau, cyflwynwyd y dynion a brechdanau a chwrw (lemoned i’r ymwrthodwyr) ar y llwyn ac mewn pabell enfawr i’r Rhingyllion. Cafodd Cyrnol Blyth a swyddogion uwch y Gartrawd, gydag nifer o fonheddwyr a fonheddigesau lleol, eu croesawu gan Capten Wynne-Griffith yn y Neuadd. Ar ol y cinio cyflwynwyd i’r dynion paced o tobacco. Yn fuan wedyn dechreuwyd y daith i Gaernarfon, gan weld y Gatrawd yn ffarwelio a Neuadd Llanfair a’u gwesteiwr ymysg bloeddiau cymeradwyaeth. Milltir tu allan i Gaernarfon arhosodd y Gartrawd ac ar ol munud o seibiant sefydliasant eu beionetiau….
Wedi cyrraedd Sgwar y Turf, cerddodd y Gartrawd i lawr y brif stryd a chyrraedd twr cornel y Sgwar ger Stryd Y Castell. Ar dri o’r gloch yn union chwaraeodd seindorff y Gartrawd “ Gorymdaith Gwyrion Harlech” gydag effaith gyffroes o dan fur y castell.
Yn chwifio’n frenhinol uwchben Twr Yr Eryr roedd y faner Frenhinol uwchben lliwiau’r 23ain enwog, a gerddwyd i’r sgwar gydag beionetiau sefydledig gyda Capten ac Adjutant J. Griffiths o’r 4ydd F.B.C. Ar ol i’r gwirfoddolwyr ymddangos eu harfau, dangosodd eu hunain yn ffurfiol o flaen y platfform gan roi saliwt ffurfiol ac ymddangos eu harfau; symudiadau arbennig eu cyflawni.
Mewn llais clir darllenodd yr Arglwydd Rhaglaw y canlynol:
“ I Is Gyrnol Blyth, y swyddogion a dynion yr Ail Fataliwn F.B.C. fe hoffwn ni, trigolion Sir Gaernarfon, ddangos ein teimlad o fawrhydi ar achlysur ymweliad ein shir gan 2ail F.B.C. a chynigwyd croeso cynnes i’r Gatrawd. Rydym yn trigo mewn balchder wrth gofio hanes hir ac enwog yr hen 23ain ac yn llawenhau bod yr un ysbryd a gadarnhaodd safle’r Gatrawd yn yr hen ddyddiau yn parhau yn y Gatrawd presennol. Rydym hefyd yn falch i gael yr achlysur i gydnabod ein catrawd Tiriogaethol, gan ymddangos ein hyder yn y cyfeillgarwch ac ewyllys da rhyngddom. Rwy’n gobeithio y bydd eich gorymdaith drwy Ogledd Cymru yn llwyddianus ymhob ffordd ac yn cadarnhau hunaniaeth y Gartrawd yn Siroedd Gogledd y Tywysogaeth
Arwyddwyd J.Greaves (Yr Arglwydd Rhaglaw)
…….am 9.30 y.h. cerddodd y Gartrawd i sgwar y castell, ble roeddynt wedi hysbysebu y buasai’r seindorff yn chwarae “Tatoo”. Roedd y sgwar ei hun, yr adeiladau cyhoeddus a’r llefydd marchnata, wedi eu goleuo’n ddisglair drwy gydol y noswaith, gyda miloedd o fobl yn y sgwar, rhai cannoedd ohonynt o’r wlad o gwmpas y dref. Ychydig cyn hanner awr wedi naw, death seindorff y Gatrawd i’r sgwar, yn cael eu harwain gan orymdeithwyr fflachlampau disglair. Ar ol y Tatw cyntaf, goleuwyd ochr Dwyrain y Castell gyferbyn y sgwar a llosgwyd nifer o oleuadau ar furiau’r tyrrau. Roedd yr effaith yn arbennig…yn enwedig y ddraig enfawr a ddangoswyd ar wyneb Twr Granar, yn cynrychioli hen arfau y Ffiwsilwyr Cymraeg…
……Roedd tywydd Dydd Mawrth yn ansefydlog, gyda’r canlyniad o amharu ar y digwyddiadau yng Nghae Toppis. Roedd trefniadau wedi eu gwneud i’r Cadfridog Julian Hall arolygu’r Bataliwn am unarddeg y bore yn y gwersyll ac ar yr awr roedd nifer o gwmniau wedi eu casglu llinell: 480 o’r orymdaith a 70 o’r Gwersyllt ei hun. Y swyddogion ar yr orymdaith oedd Cyrnol Blyth, Major Mainwairing ac Archdale, Capten Mulford, Phillips. Bright-Smith ag Engleheart, Is Gapten Bancroft, Webber, McMahon, Throckmorton ac Richards, Ail Is Gapten Braithwaite, Gabett, Rotherham, Pigott ac Is Gapten ac Adj Crosbie ac Surgeon-Captain Gerrard.
Ychydig ar ol unarddeg o’r gloch cyrhaeddodd y Cadfridog Hall gydag Cyrnol Creek, Asst.Adj.Y Cadfridog lleoliad Gogledd Gorllwewin, Cyrnol Blyth yn gyfrifol am y Bataliwn, Cyrnol Cooper R.A.A.D.C., Cyrnol Davis Cooke, 3ydd Bataliwn Gwirfoddolwyr F.B.C., Cyrnol Y Marcwis Sir Fon 3ydd Bataliwn Gwirfoddolwyr F.B.C. ag Major Charles H. Rees, yn y Gwersyllt ble cawsant eu croesawu gan saliwt cyffredinol. Marchogodd y Cadfridog i lawr y llinellau ac wedyn oherwydd y glaw trwm a chyflwr gwlyb y dynion, cafodd y Bataliwn ganiatad i fynd yn ol i’w pebyll a therfynnoff yr arolygiad……
Mae’n ymddangos bod y 23ain wedi aros yng Nghaernarfon o Ddydd Sadwrn Medi’r 3ydd hyd at Ddydd Mercher Medi’r 8fed ond nid chafodd amser i ddiogi, gyda’r orymdaith eglwys ar y Sul, arolygiad y Cadfridog gwlyb ar y Dydd Mawrth, heb son am y daith i Lanberis y Dydd Llun a ddilyn, ble gwelsant y chwarel lechi enwog.
Cyn ymadael a Chaernarfon mae’n bwysig i son ychydig am ei hanes; mae llawer yn cofio’r cestyll ger yr afon Rhine, ond mae Castell Caernarfon yn llawn gwell. Heddiw o’r tu allan mae’r castell yn ymddangos yn gyflawn ond unwaith mae’r fynedfa wedi mynd heibio mae teilchion y tu fewn yn amlwg. Tu fewn i’r muriau yma cafodd y Tywysog Saesneg cyntaf Cymru ei eni. Mae pawb yn cofio uchelwyr Cymru yn gofyn am bennaeth na allai siarad Ffrangeg nag Saesneg a’r ffordd cafodd y Celtiaid eu twyllo gan Edward y cyntaf. Digwyddodd hyn oll yn sgwar Gaernarfon ble gorymdeithiodd y Gatrawd yn 1892. Ymsymud ymlaen o Gaernarfon, lleoliad y seibiant nesaf oedd Pwllheli, ar lannau Gogledd Orllewin Bae Ceredigion ble cafodd y Bataliwn groeso tu hwnt, fel petai wedi cyrraedd yn ol o ryfel llwyddianus; nid fuasai’n bosib i’w croesawu’n well. O Bwllheli, ymlaen i Borthmadog ac yna i Griccieth-unwaith yn cael ei hysbysu fel Brighton Gogledd Cymru ond heddiw fel cyfindref Haf y Dewin Gwyn, dim cyfaill i’r milwr yn ei hen ddyddiau. Serch hynny, yn1892 rhoddodd Criccieth groeso arbennig i’r 23ain fel y gwelwn yn y darn nesaf:

Ffiwsilwyr Cymreig yng Ngogledd Cymru

Yng Nghriccieth cafodd Col. Blyth, ei swyddogion a’i ddynion eu difyrru gan ginio gyda Arglwydd Rhaglaw Lietenant Shir Gaernarfon Mr. J. Ernest Greaves. Dilynodd ychydig o chwareuon, sef ras swyddogion gyda Cyrnol Blyth, Major Mainwaring, Capten Engleheart yn cymryd rhan. Wrth gael eu harwain gan wirfoddolwyr lleol, gadawodd y Ffiwsilwyr Borthmadog a oedd wedi ei addurno am yr ymweliad.
O Borthmadog cerddwyd i Benrhyndeudraeth ble gwelwyd bwa bontydd buddugoliaeth ar y ffordd….. Cawsom gwmni Mr. Osmond Williams Y.H. Cadeirydd ar yr orymdaith i Benrhyn, roedd wedi archebu tren i gludo’r milwyr i Harlech……Troediodd y dynion oddi ar y tren a cherddodd i fyny Bryn y Castell i fan uchaf y dref. Cannodd y seindorff “ Gorymdaith Gwyrion Harddlech” ac arhosodd o flaen y Castell. Cafodd y dynion eu ffurfio i ddwy linell dyfn a gorymdeithiodd i’r lleoliad ble roedd dathliadau cerddorol yn cael eu cynnal yn yr hen ddyddiau. Yn anffodus roedd yna gawod o law ond gwellodd y tywydd ac haelodd y dydd….
…..Roedd nifer dda o uchelwyr Meirionydd yn bresennol…gan gyfeirio at y Gatrawd o staer blaen Twr Bronawer, dywedodd Mr. Wynne ei fod yn anrhydedd iddo groesawu’r y Gatrawd ddewr y 23ain F.B.C.tu fewn i furiau’r hen Gastell. Dyma’r tro cyntaf i’r Gatrawd ymweld a’r Sir ac yr hen gastell brenhinol oedd y lleoliad mwyaf priodol iddynt….ac roedd yn bleser iddo fel Cwnstabl ac Arglwydd Rhaglaw y Sir roi croeso cynnes iddynt….Roedd yn credu bod 240 o flynyddoedd wedi mynd heibio ers i filwyr fod yn y castell. Yr achlysur olaf 1647 pryd gwnaiff henyddion iddo amddiffyn y castell ar ol ymosodiad erchyll. Ar achlysur arall amddiffynodd hynafiaid yr Arglwydd Harlech y castell, amddiffyniad cofiadwy gan iddo ddweud buasai hen wragedd Cynru yn parhau i son am yr achlysur; sef y buasai bob Cymry’n cofio enw Dafydd ap Ifan ap Einion. Amddiffynnodd Cyrnol Owen y castell hefyd yng nghyfnod Charles 1af, y castell oedd yr olaf i ddisgyn i’r gelyn yng Nghymru…..pe bai achlysur arall i amddiffyn y wlad, byddai’r 23ain dewr yn barod. Roedd ganddo resymau unigol i’w cyfarfod y diwrnod hwnnw. Roedd yn cofio Rhyfel y Crimea ac yn cofio cad yr Alma, ble ddisgynnodd cyd gymaint o’r 23ain dewr, a chododd Cymru’n gyfan i drefnu cronfa i’r gweddw a’r amddifad y rhai a ddisgynodd…..Atebodd Col. Blyth gan ddweud nad oedd erioed wedi ei gyffwrdd mor deimladol a’r diwrnod yma ym muriau Castell Harlech……rhoddodd y dynion gymeradwyaeth llon i Mr. Wynne ac yna chawsant bynsen ,pastai porc , cwrw a dwr. Cyn ymadael cyflwynodd y dynion ei dril cerddorol, a chawsant lawer o gymerhadwyaeth gan y gynylleidfa.
* * * * * *
Mae Mis Medi yn fis drwg y flwyddyn yng Ngogledd Cymru, ac nid oedd dim gwahaniaeth ym Medi 1892, fel y gwelwn yn y darn nesaf.
Gorymdaith Fuddugol y Ffiwsilwyr
…….. O Harlech cychwynodd y F.B.C. ymlaen i Dan Y Grisiau gyda thren arbennig, a gorymdeuthwyd 3 milltir i Flaenau Ffestiniog, gan weld chwarelwyr y dref enwog hon yn eu croesawu ar hyd y ffordd. Wrth i’r milwyr ddringo’r ffordd serth o dan y clogau, gwelsant fwg yn saethu allan o’r creigiau a swn uchel y powdr yn tanio mewn saliwt iddynt yn atsain ymysg y mynyddoedd.
Yn ystod nos Sadwrn glawiodd yn drwm, ac er i’r pebyll gael eu gosod ar ucheldir cawsant dal eu boddi.
Gan weld nad oedd y glaw yn mynd i arafu, ac barhaodd ymlaen I fwrw drwy gydol y Sul, cymerodd pobl y dref y milwyr i’w cartrefi i gysgu.

* * * * * *
Hwyrach dyma’r amser i ymson bod gan Flaenau Ffestiniog 80 modfedd o law bob blwyddyn. Nid oedd yr amser a dreulwyd yn Ffestiniog yn hollol anghynes, fel sy’n ymddangos yn y darn nesaf.

* * * * * *
…Cafodd y Gatrawd eu cludo gan dren arbennig i Ddolgellau, ble cawsant groeso disglair yn y parc ger y dref gan gynulliad o uchelwyr y wlad, gyda Cyrnol Cheek yn arolygu’r dynion. Cariodd allan y dynion gwahanol ymarferion gan gynnwys perfformiad arbennig o ‘trooping the colour’, gyda’r Maer a’r Faeres yn ymuno a’r cwmni.
Ar ol cinio i’r dynion a’r swyddogion gan Mrs. Richards o Caerynwch, gyda thri mab yn gyswllt a’r Gatrawd, cychwynnodd y Gatrawd yn ol i Flaenau Ffestiniog.
Parhaodd i fwrw glaw ar y Dydd Llun ac nid oedd neb yn gwybod os pebai’r Gatrawd yn gadael neu beidio; ond o gwmpas naw o’r gloch, haelodd y tywydd, arhosodd y glaw a gadawodd y Gatrawd Ffestiniog gan gerdded dros y mynyddoedd gwlyb i Ddolwyddelan ac yna i Fetws Y Coed i dreulio’r noson.
Ar ochr Shir Dinbych oedd y Gwersyllt (mae Shir Gaernarfon a Shir Dinbych wedi eu rhannu gan yr Afon Conwy) ger Pont Waterloo, ble roedd bwa bont o flodau wedi ei gosod fel anrhydedd iddynt ac arysgrif arno: ‘Ffarwel i Gaernarfon, croeso i Shir Dinbych.’ Cododd Cyrnol Mainwaring ac dderbyniodd y Gatrawd i Sir Dinbych. Yma hefyd terfynodd dyletswydd Capten Griffiths o arwain y Gatrawd drwy Sir Fon, Caernarfon a Meirionydd, gwaith anodd ond wedi ei gyflawni yn llwyddianus dros ben.

* * * * * *
Yn bellach mae’r Bataliwn yn ddwfn yng Ngogledd Cymru ond cyn mynd ymhellach gyda’r traethawd yma, mae’n rhaid ymson am chwedl adnabyddus.
Mae gan Feddgelert, tref a gerddodd y 23ain drwyddo yn 1892, chwedl enwog, er bod rhai yn dweud mai wedi ei throsglwyddo o’r De I’w hi er mwyn creu marchnata ariannol i dafarnwr lleol o’r enw Pritchard (nid wyf yn siwr os oes ‘t’ yn yr enw.).Mae rhai eraill yn dweud, yn eu ffordd gor ddyswedig eu bod wedi clywed yr un chwedl yng Nghoedwigoedd canolbarth Ewrop ac yn y ddiweddar Ymerodraeth Rwsieg. Gan weld fod y pwnc yn cael ei gynnwys gan feirdd Cymru, mae’n debyg y dylwn son amdani yn y cylchgrawn yma.
Mae’n stori syml a thrist. Cafodd Llywelyn Fawr gi hela enwog gan ei dad yng nghyfraith. Un diwrnod gadawodd llywelyn y ci gartref, gan fynd i hela’r ceirw ar ben ei hun. Gan gyrraedd yn ol adref cyfarfodd ei gi ffyddlon a gwaed arno.Brysiodd Llywelyn i ystafell ei fab ifanc a gwelodd cryd ei fab yn deilchion. Lladdodd y Tywysog y ci gyda’i gleddyf ond wedyn gwelodd gorff blaidd a’i fab yn fyw wrth ei ymyl. Roedd ei gi ffyddlon wedi amddiffyn ei fab yn erbyn y blaidd.
Dyna’r stori ac mae ”Beddgelert” yn cael ei gyfieithu fel Bedd Gelert y ci, ond nid oes aelod o’r C.G.C.A.. erioed wedi ymweld a’r dref, er bod ffordd y dref yn ystod yr Haf yn brysur gyda cherbydau a “ Charabangs.”
Gan ddod yn ol i’r orymdaith, yn anffodus nid oes llawer o bigion newyddion i’r ysgrifennwr yma sy’n son am yr F.B.C. ar ol iddynt groesi’r Afon Conwy. Serch hynny, dechreuwn ni eto gydag un trasiedi a ddigwyddodd yn ystod y orymdaith.

* * * * * *
Damwain angheuol i’r afr

Cyrhaeddodd 2ail F.B.C. yn Abergele ar Ddydd Mawrth at 3 o gloch y prynhawn. Roedd y dref wedi ei addurno’n hardd o’r un ochr i’r llall gan fflagiau lliwgar. Yn syth ar ol cyrraedd disgynodd yr afr o’i sefydliad nodedig ar y cerbyd a chafodd ei lladd dan olwynion y cerbyd. Roedd yna dipyn o gyffroi ymysg y dynion a’r swyddogion; roedd Billy yn ffefryn yn y Gatrawd a hefyd wedi ei chyflwyno gan y Frenhines iddynt….

* * * * * *
Mae’n debyg bod y digwyddiad yma wedi creu tipyn o gyffroi ac nid yn unig yn y Gatrawd. Sut bynag, cyn i’r paragraffau yma fynd yn or-flinedig i hyd yn oed darllenwyr mwyaf ffyddlon y cylchgrawn yma, mae’n rhaid i ddod i’w ben. Ar ol gadael Abergele gorymdeithiodd y Bataliwn drwy Llanelwy, Dinbych a Rhuthun gan gyrraedd Depot Wrecsam. Ail adrodd buasai’r ysgrifennwr yma wrth roi manylion y croeso cawsant ymhob un o’r trefi yma, ond nid oedd croeso gwan i’w gael wrth i’r Gatrawd ymsymud i Ddwyrain y Dywysogaeth.

Mae llythyr yn ymson am lwyddiant yr orymdaith wedi cael ei harddangos yn barod ond yn awr mae’n rhaid ymddangos un arall i’r cyhoedd. Mae’r gwir ynglyn a llwyddiant recriwtio’r orymdaith yn ddiadnabyddus i’r ysgrifennwr presennol ac nid yw am roi ei farn. Cyn ymddangos yr ail lythyr, mae’n bwysig i’r darllenwr gofio’r awyrgylch yng Ngogledd Cymru ynglyn a’r fyddin yn 1892 ac mae’r llythyr yn ymddangos yn gryf. Mae tipyn o flynyddoedd wedi mynd heibio, ac yn 1914 buasai’r ysgrifennwr y paragraffau yma wedi newid ei safbwynt chwilfrydig.

* * * * * *
“Mae ymdrech eang yn cael ei wneud yng Nghymru i boblogrwyddio’r fyddin drwy orymdeithio’r 2ail Fataliwn F.B.C. drwy Ogledd Cymru. Ffordd o_____ yw’r fyddin a busnes milwr yw lladd ei gyd ddyn. Mae____ Gogledd Cymru wedi colli arnynt yn llwyr i ymdrechu hudo pobl eraill i’r swydd o ymladd. Rydym yn gofyn i drigolion Gogledd Cymru gofio mai ffordd gwaethaf o farwolaeth sydd tu ol i’r holl ddisglair a cherdd ac mae’r peth i gyd yn wirion. Nid yw Cymru’n coelio mewn byddin, sy’n farn ar bob gwlad. Rydym yn gobeithio y caiff gweinidogion Cymru “Sul y Fyddin“ ac iddynt bregethu’n ddwfn yn erbyn trosedd rhyfel. Mae Cymru’n coelio mewn heddwch, abwyd yw gorymdaith y Ffiwsilwyr drwy’r wlad a ddylai ond twyllo ffyliaid.”

* * * * * *
O fewn 25 mlynedd o’r llythyr yma gael ei ysgrifennu, tystiodd y Dywysogaeth mai barn bersonol yr ysgrifennwr oedd hwn ac yn amhwysig; gwastraff amser byddai son amdano ymhellach.

* * * * * *
Llythyr i nifer o uchelwyr Gogledd Cymru gan Col. Liddell, Comander yr Ardal Gatrodol yn y cyfnod sy’n dilyn.

* * * * * *
Wrecsam Tachwedd 4ydd 1892
Syr,
Gan weld ei fod yn amhosib i mi ddiolch yn bersonol i bob person..rwy’n ymbil i ddiolch drwyddoch….rwy’n ymwybodol o’r teimladau da sy’n bodoli rhwng Gogledd Cymru a’i Gatrawd Diriogaethol, ond roedd y croeso cynnes a gawsom yn hollol ddiddisgwyl…gan ymson am bwrpas yr orymdaith, sef i godi nifer recriwt i’r fyddin o Gymru, mae yn rhy fuan i roi fy marn. Drwy ystod yr orymdaith cawsom 44 o fechgyn o’m blaenau ac derbyniwyd 28; gwellhad parhaol yw’r canlyniad sy’n cael ei edrych am, ac mewn amser bydd y F.B.C. yn hollol Gymraeg.
Mae’r ymweliad yma wedi gweld nifer o syniadau anghywir ac rhagfarnau ynglyn a chymeriad y milwyr wedi eu dileu…wedi gweld ymddygiad arbennig y F.B.C. ar achlysur llawn temtasiwn, a’r parch a manteision canlyniad disgyblaeth..Mae’n anrhydedd i mi syr,

Eich gwas efydd’
R.S. Liddell, Col.
Comdg 23ydd R.D.

* * * * * *

Two Crimean War Veterans – Sgt John Gamble and Pte William Stone. Contributed by Glenn Fisher

3637 Y Rhingyll John Gamble, 23ain Gatrawd (Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig).

Y gŵr yn y ffotograff hwn yw John Gamble. Mae’n eistedd yn edrych ar y camera gan wisgo Medal Rhyfel y Crimea gyda chlasbiau ar gyfer Alma, Inkerman a Sevastopol a Medal Crimea Twrci. Mae’n debyg i’r llun gael ei dynnu ar ddiwedd ei yrfa filwrol ym mis Tachwedd 1856, pan gafodd ei ryddhau yn Chatham. Roedd cyfnod Gamble yn y 23ain Gatrawd yn fyr a bu bron iddo fod yn farwol.

Fe’i ganwyd ym mhlwyf Walcot, Caerfaddon, tua mis Chwefror 1830. Ar ryw ddyddiad anhysbys aeth yn brentis i grydd a bu’n byw yng Nghaer. Fe’i hardystiwyd i’r 23ain Gatrawd yng Nghaer yn 21 flwydd a naw mis oed ar 14 Hydref 1851. O fewn blwyddyn fe’i dyrchafwyd yn gorporal. Dyddiad ei ddyrchafiad oedd 1 Mehefin 1852 ac yn ddiweddarach yn ei fywyd y rheswm a roddodd Gamble am ei lwyddiant buan oedd ei fod yn ‘dipyn o sgolor’ oedd yn golygu mae’n debyg ei fod yn llythrennog. Fe’i dyrchafwyd yn rhingyll ar 12 Gorffennaf 1854.

Erbyn hynny roedd gyda’i gatrawd yn rhan o ‘Fyddin y Dwyrain’. Roedd y 23ain Gatrawd yn rhan o Frigâd Gyntaf yr Is-adran Ysgafn. Y catrodau eraill oedd y Seithfed Ffiwsilwyr a’r 33ain Gatrawd. Roedd y 23ain dan orchymyn yr Is-gyrnol Harry Chester a chyrhaeddodd y dwyrain ar 25 Ebrill 1854.

Os oedd Gamble gyda phrif gorff y gatrawd ym Myddin Alma ar 20 Medi 1854 byddai wedi symud ymlaen gyda Codrington, fel rhan o’r frigâd dde, i fyny'r llechwedd hir ac esmwyth at yr Amddiffynfa Fawr. Roedd y safle cryf hwn ar ochr dde y Rwsiaid a hyd yn oed heddiw mae modd cerdded o lan yr afon i safle’r fagnelfa dros ryw 250 o lathenni o dir agored. Gyda’r 19eg Gatrawd ar yr ochr chwith a’r 33ain Gatrawd ar yr ochr dde, symudodd y 23ain Gatrawd ymlaen i ganol ymosodiad dinistriol gan fwsgedau o’r Amddiffynfa Fawr. Aeth y lluoedd Prydeinig yn anhrefnus eu symudiadau gan ddioddef yn enfawr dan danio penderfynol y Rwsiaid. Yn ddiweddarach cipiwyd yr Amddiffynfa a lliwiau'r Frenhines o eiddo'r 23ain a gafodd eu codi i ddangos hynny. Ond adferodd y Rwsiaid eu safle ac yn y pen draw gyrrwyd troedfilwyr Prydain o’r Amddiffynfa, gyda’r 23ain yn dioddef colledion trwm ynghyd â niwed pellach a achoswyd gan saethwyr Rwsiaidd yn anelu at y swyddogion. Goroesodd Gamble Frwydr Alma ac roedd gyda'r gatrawd pan wynebodd y Rwsiaid ym mrwydr Inkerman ar 5 Tachwedd 1854. Yno, cafodd ei anafu.

Wrth iddi wawrio ar ôl noson niwlog, wlyb, ceisiodd y Rwsiaid gyrchu ystlys dde’r Prydeinwyr yn Inkerman. Gyda Magnelaeth ar Fryn Shell ymosodon nhw ar draws y dyffryn islaw ac i fyny tua'r gefnen lle'r oedd lluoedd Prydain. Mae'r frwydr wedi'i galw yn 'Frwydr y Milwyr' oherwydd yr oriau o ymosod a gwrthymosod ffyrnig yn y dyffryn rhwng y ddwy fyddin. Gwelwyd dewrder a phenderfyniad enbyd ar y ddwy ochr a chafwyd colledion trwm. Roedd elfennau o’r 23ain Gatrawd ar biced ar ddechrau’r frwydr a lladdwyd 8, anafwyd 22 a chipiwyd 12 yn garcharorion. Dywed papurau rhyddhau Gamble iddo ‘dderbyn bwled drwy ei ysgyfaint chwith gan basio allan rhwng y palfeisiau. Digwyddodd yr anaf ym Mrwydr Inkerman. Ers hynny ni allodd wneud llawer o ymarfer corff oherwydd Dyspepsia.'

Mewn erthygl papur newydd a ysgrifennwyd flynyddoedd lawer ar ôl iddo gael ei ryddhau ceir rhagor o fanylion am brofiadau Gamble. : [Yn Inkerman]' cafodd ei friw sabr uwchlaw ei lygad, ond parhaodd i ymladd tan iddo gael ei anafu’n ddifrifol â bwled a fu’n agos at fod yn farwol ac a dreiddiodd i labed uchaf yr ysgyfant chwith, gan adael dan y balfas. Tra’r oedd yn yr ysbyty, ysgubwyd y babell lle’r oedd yn gorffwys mewn cyflwr difrifol ymaith gan storm eira erchyll [Corwynt Mawr 14 Tachwedd], a phan gafodd ei ganfod, credwyd ei fod wedi marw, ond yn ffodus fe wellodd. Cafodd ei anfon adref yn glaf a phenderfynwyd nad oedd yn ffit i wasanaethu’n filwrol eto. Disgrifir ef yn ei bapurau rhyddhau yn 27 oed, 5’10” o daldra a chyda chreithiau’r frech wen ar ei wyneb yn ogystal â marc anaf ar ei frest chwith. Ei fwriad oedd ymgartrefu yn nhref Coleford, Swydd Gaerloyw.

Y flwyddyn ar ôl diwedd ei yrfa fel milwr, priododd Gamble ei gyfnither Mary a chawsant ddau fab cyn iddi hi farw ym 1876. Priododd unwaith eto ym 1879 yn Eglwys St Mary's, Weston Super Mare, â Hannah Singer a chafodd ragor o blant. Erbyn hyn roedd yn gweithio fel Clerc Rheilffordd yng Ngholeford yn Fforest y Ddena. Roedd hefyd yn hyfforddwr drilio i Gwmni 'G' (Coleford) Gwirfoddolwyr y Reiffl.

Pan ffurfiwyd Cymdeithas Cyn-filwyr y Crimea a Miwtini’r India ym Mryste ym 1892, daeth Gamble yn aelod anrhydeddus. Mynychodd lawer o’u digwyddiadau a’u gorymdeithiau, a ddwywaith roedd yn y llinell pan arolygodd y Brenin Edward VII y cyn-filwyr yn Avonmouth a Chaerloyw. Codai arian yn rheolaidd i gyfrannu at giniawau Nadolig y cyn-filwyr yn eu pencadlys yn Orchard Street, Bryste.

Bu farw ym mis Mehefin 1914 ac fe’i claddwyd ar y 27ain o’r mis hwnnw ym mynwent plwyf Lydney. Cludodd chwe chyn-filwr o’r Crimea a Miwtini’r India ei arch: y Rhingyll John Fisher (Brigâd y Reifflwyr), y Rhingyll James George (Y Llynges Brydeinig a’r 3edd Gatrawd), y Rhingyll J. Milton (y 3edd Gatrawd), y Preifat Isaac Brooks (6ed Dragŵn) a’r Preifat George Singleton (6ed Gatrawd )

Glenn Fisher

Ffynonellau : Papurau Cymdeithas Cyn-filwyr y Crimea a Miwtini’r India, Bryste; Archifau Cenedlaethol Kew, Dogfennau Rhyddhau Milwyr WO97/1469; The Lydney Observer 3 Gorffennaf 1914; Patrick Mercer 'Inkerman 1854' Osprey Military Campaign series no.51, 1998; Ron McGuigan 'Into Battle!' British Orders of Battle for the Crimean War 1854-56, Withycut House 2001.

---------------------------------------------

3855 Y Preifat William Stone, 23ain Gatrawd, y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig.

Mae’r ffotograff sy’n cyd-fynd â’r erthygl hon yn dangos dyn yn ei bumdegau â barf, yn gwisgo dillad sifiliad. Ar ei siaced gwelir pedair medal. Islaw’r ddelwedd ysgrifennwyd 'W Stone 23rd & 12th Regts.' Uwchlaw’r teitl hwn mewn inc pŵl ceir y manylyn pellach 'Died 7 May 1900.' Tynnwyd y ffotograff ar ôl 1892 a ffurfio Cymdeithas Cyn-filwyr y Crimea a Miwtini’r India, Bryste.
Creadigaeth y Parchedig Joseph Kettlestring Wain, James Fuller Eberle a Walter S. Paul oedd y corff hwn. Fe’i sefydlwyd i gynorthwyo hen filwyr a morwyr a fu’n ymladd yn y ddau gyrch. Roedd rhai o’r rhain bellach yn profi caledi. Rhan o waith y gymdeithas oedd trefnu portreadau ffotograffig o rai o’r aelodau yn gwisgo eu medalau.
Ganwyd William Stone ym mhlwyf St Phillips and St Jacobs ar 17 Awst 1836.[1]
Mae cyfrifiad 1851 yn dangos bod teulu o’r enw Stone yn byw ym mhlwyf St Phillips and St Jacobs gyda gweddw, Harriet yn benteulu, ag iddi ferch a dau fab, William yn 13 oed a Joshua yn 11. Mae'n bosibl mai hwn oedd y William Stone a ymunodd a'r fyddin a thrwy hynny leddfu cyfrifoldeb ei fam drosto. Rhestrir ei alwedigaeth yn y cyfrifiad fel ‘gwas’.
Ar 17 Chwefror 1853, yn 16 a 6 mis oed ardystiwyd Stone i’r 23ain gatrawd ym Mryste. Fel gyda llawer o’i flaen cafodd drafferth yn trosglwyddo o fod yn sifiliad i fywyd y fyddin ac ar 1 Ebrill 1853, carcharwyd Stone am bythefnos. Dengys ei gofnodion milwrol ei fod yn 18 oed ar 17 Awst 1853 a gellir cyfrif ei wasanaeth milwrol o’r dyddiad hwnnw. [2]
Pan dorrodd y rhyfel gyda Rwsia ddiwedd mis Mawrth 1854, hwyliodd Stone o Southampton ar 4 Ebrill gyda’i gatrawd ar y llong stêm 'Trent' a chyrhaeddodd y dwyrain ar 25 Ebrill 1854. Hwyliodd y gatrawd gyda 31 o swyddogion a 909 o rengoedd eraill. Gadawyd dau gwmni depot, yn cynnwys 168 o bob rheng yn Winchester. [3]
Roedd y daith wedi mynd â nhw i Constantinople drwy Gibraltar a Malta. Defnyddiwyd paentiad yn dangos y llong yn cyrraedd Malta fel wynebddarlun yn y gyfrol 'Troopships and Their History' gan y Cyrnol H C B Rogers a gyhoeddwyd gan y Llyfrgell Gwasanaethau Ymerodrol ym 1963. Teitl y darlun oedd 'RMSP Trent, ym Malta 1854, gyda’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig ar ei bwrdd’ ac roedd drwy haelioni Cwmni Anrhydeddus y Capteiniaid Llong. Cyhoeddwyd ysgythriad o’r gadlong gyda’r 23ain gatrawd ar ei bwrdd wrth iddi stemio i fyny’r Dardanelles yng Ngallipoli yn yr Illustrated London News Supplement ar 27 Mai 1854.
Ar ôl treulio cyfnod annymunol yn Varna drwy fis Mehefin, symudodd y 23ain a rhai catrodau eraill i Devna 7 milltir i’r gorllewin. Fodd bynnag roedd y gwersyll hwn yr un mor ddiflas â’r un blaenorol gyda dognau gwael, gwres tanbaid a dim gwair i’r ceffylau. Yn y ddau fis o ddiwedd mis Mehefin gwanhaodd a gwywodd Byddin Prydain oherwydd cholera, diflastod a diffyg cyflenwadau digonol. Pan gychwynnon nhw am y Crimea ar 5 Medi, roedd ymdeimlad cyffredinol o ryddhad eu bod o'r diwedd am wneud rhywbeth.
Glaniodd y 23ain Gatrawd yn rhan o’r Adran Ysgafn dan arweiniad Syr George Brown, a fu'n ymladd yn Rhyfel y Penrhyn, ym Mae Kalamita ar 14 Medi. Chwe diwrnod yn ddiweddarach wynebodd y dynion Fyddin Rwsia wrth iddi feddiannu’r llechweddau uwchlaw afon Alma.
Heddiw mae’r llethr hir ac esmwyth sy’n arwain o’r Alma i safle amddiffynfa’r Rwsiad yn debyg iawn i’r hyn yr oedd ym 1854. Erbyn hyn mae safle’r amddiffynfa wedi’i hamgáu â wal. O fewn ei therfynau ceir cofebion a beddau torfol y milwyr a syrthiodd yn y frwydr. Mae un o'r cofebion hyn i swyddogion a dynion y 23ain Gatrawd. Ar 20 Medi 1854 byddai gan saethwyr a reifflwyr y Rwsiaid faes clir i danio wrth i’r Adran Ysgafn symud i fyny’r llethr tuag atynt. Roedd anafiadau yn y catrodau oedd ym Mrigâd Gyntaf yr Adran Ysgafn yn drwm. Enillodd y Rhingyll Luke O'Connor o’r 23ain Gatrawd Groes Fictoria yn dilyn yr ymosodiad ar yr amddiffynfa Rwsiaidd a chafodd William Stone ddau anaf. Mae ei bapurau rhyddhau’n dangos iddo gael ei anafu yn ei ysgwydd (anaf i’r cnawd dros badell ei ysgwydd chwith) ac yn ei goes. Roedd yr anafiadau’n ddigon difrifol i’w anfon i ysbyty Scutari yng Nghonstantinople. Dengys rhôl fwstro’r gatrawd iddo gael ei gludo o'r Crimea ar 25 Medi i Scutari [4]
Heddiw mae’r barics yn Scutari yn Istanbul fodern yn adeilad nodedig. Yn ei hanfod mae’n edrych yr un fath â’r hyn yr oedd ym 1854 ond erbyn hyn mae’n lân a dilychwyn oddi fewn a’r tu allan. Dyma bencadlys Byddin Gyntaf Twrci. Ym 18554 fodd bynnag roedd mewn cyflwr gwahanol iawn. Adroddwyd am yr amgylchiadau yn ysbyty Scutari yn dilyn Byddin Alma ym mhapur newydd y Times a daeth yn sgandal cenedlaethol. Yn sicr roedd William Stone, â’i ddau anaf, mewn perygl marwol wrth iddo yntau, ac eraill, gael eu gadael ym mudreddi ac anhrefn yr ysbyty. Yn rhyfeddol, goroesodd. Cyrhaeddodd Florence Nightingale Scutari ym mis Tachwedd 1855 a gwellodd amodau’r ysbyty’n raddol. Roedd hyn yn rhannol oherwydd ei gwaith caled hi a hefyd gwaith gwasanaeth Meddygol y Fyddin.
Dychwelodd William Stone at y gatrawd yn y Crimea ar 25 Chwefror 1855. [5] Roedd Sevastopol wedi bod dan warchae’r cynghreiriaid ers diwedd mis Medi’r flwyddyn flaenorol. Roedd yr Atgilfur yn wrthglawdd amddiffynnol gref i Sevastopol. Roedd y Rwsiaid yn ei amddiffyn yn dda, gan wrthsefyll yn ystyfnig a chadarn. Roedd y 23ain Gatrawd yn rhan o’r llu ymosod ar yr Atgilfur ar 18 Mehefin 1855 ond fel catrawd wrth gefn, ac ni anafwyd neb yn y rhengoedd. Fodd bynnag methodd yr ymosodiad. Yn yr un modd ar 8 Medi 1855 roedd y 23ain yn rhan o’r llu cefnogol ond y tro hwn dioddefodd anafiadau difrifol yn yr ymosodiad aflwyddiannus ar yr Atgilfur. Yn ystod yr ymosodiad hwn achubodd y Corporal Robert Shields o’r 23ain Gatrawd y Dirprwy Is-gapten Douglas Dyneley ac arweiniodd hyn at ddyfarnu Croes Fictoria iddo’n ddiweddarach. [6] Ond cipiwyd gwrthglawdd gerllaw'r Atgilfur, a elwid y Malakoff, gan y Ffrancwyr. Sylweddolodd y Rwsiaid fod hyn yn gwneud eu sefyllfa’n anghynaladwy a thynnodd y llu’n ôl i ochr ogleddol Sevastopol yr un noson. Dyma i bob pwrpas ddiwedd gwarchae Sevastopol.
Gwasanaethodd William Stone gyfanswm o 2 flynedd a 88 o ddiwrnodau ym Myddin y Dwyrain cyn dychwelyd gyda’r gatrawd ym mis Gorffennaf 1856.
Roedd gyda’r gatrawd yn yr India yn ystod ataliad miwtini’r India ym 1857. Roedd y gatrawd wedi hwylio i wasanaethu yn Tsieina ond fe’u dargyfeiriwyd i’r India. Bu’r 23ain Gatrawd yn rhan o’r gweithredu o gwmpas Lucknow. Dywed papurau rhyddhau William Stone ei fod yn meddu ar Fedal Miwtini’r India â chlasb am ryddhau a chipio Lucknow. Arhosodd y 23ain Gatrawd yn yr India tan 1869. Yn ystod y cyfnod hwnnw ailgyflogwyd Stone am 10 mlynedd a 320 diwrnod arall ym mis Hydref 1864. Pan ddaeth cyfnod y 23ain Gatrawd yn yr India i ben ni ddychwelodd Stone gyda nhw. Gwirfoddolodd i ymuno â’r 2/12 gatrawd ac arhododd gyda nhw tan fis Mehefin 1875 pan gafodd ei ryddhau o’r fyddin ar ôl gwasanaethu am gyfanswm o 17 flynedd ac 8 mis yn yr India.
Mae ei bapurau rhyddhau’n datgelu bod ei wasanaeth yn yr India wedi niweidio ei iechyd. Dywed ei fod yn dioddef ‘llesgedd a thueddiad at Locomotor Ataxy.' Dywedai ei adroddiad meddygol fod ei gyflwr yn ganlyniad uniongyrchol i‘w 18 mlynedd o wasanaeth yn yr India, ac nid unrhyw ffaeleddau neu anghymedroldeb. Ychwanegodd hefyd na fyddai cyflwr Stone, gyda gwendid ei aelodau a’i gerddediad ansicr, yn gwella ac ‘na all gyfrannu at ei gefnogaeth ei hun’. Fe’i rhyddhawyd yn yr ysbyty yn Netley ger Southampton ar 7 Mehefin 1875. Roedd Stone wedi gwasanaethu 20 mlynedd a 190 diwrnod a disgrifiwyd ei ymddygiad a’i gymeriad yn ‘dda iawn' ac ar wahân i’w fedalau cyrch cafodd hefyd fedal am wasanaeth hir ac ymddygiad da gyda rhodd o £5. Ei rif pensiynwr Chelsea oedd 32601 a’i fwriad oedd byw ym Mryste. Ceir rhagor o fanylion yng nghyfrifiad cenedlaethol 1991 am ei fywyd yn 19 Kenilworth Terrace, St Philip and St Jacob. Pan ddychwelodd o’r India roedd yn ŵr priod â theulu. Roedd ei wraig, Margaret, yn dod o Derby ond ganwyd eu pedwar plentyn yn yr India. Cofnodwyd fod y ddau fab hynaf, George a Joseph yn ‘ofaint’. Roedd y plant iau, merch o’r enw Margaret a mab o’r enw Francis yn ‘sgolorion’. Disgrifiwyd William Stone fel llafurwr mewn purfa siwgr, gan wrthbrofi’r datganiad ar ei bapurau rhyddhau am ei allu i weithio.
Ef oedd un o aelodau gwreiddiol Cymdeithas Cyn-filwyr Rhyfel y Crimea a Miwtini’r India, Bryste, ac mae’n bosibl ei fod yn un o'r ugeiniau o gyn-filwyr a wahoddwyd i Windsor. Gadawodd y parti ar drên arbennig ar fore 16 Mai 1898. Fe'u cyflwynwyd i'r Frenhines Fictoria yng ngerddi Castell Windsor. Nododd y Frenhines yn ei dyddiadur iddi archwilio’r cyn-filwyr. Cyn gadael am Fryste cafodd y cyn-filwyr ginio. Pan ymwelodd y Frenhines Fictoria â Bryste y flwyddyn ganlynol cafodd y Frenhines gard anrhydeddus gan gyn-filwyr Bryste wrth iddi ddod o’i cherbyd yn Oriel Gelf Bryste.[7]

Glenn Fisher
Cymdeithas Ymchwil Rhyfel y Crimea

Cyfeirnodau’r ffynonellau:
1 Yr Archifau Cenedlaethol WO97/ 1471, Dogfennau Rhyddhau Milwyr 1855-1873.
2 ibid.
3 Michael Glover 'That Astonishing Infantry' Leo Cooper . London 1989. tt64.
4 TNA WO12/4012 a 4013 Rhôl Fwstro’r 23ain Gatrawd 1854-56.
5 ibid
6 Glover, op. cit. pp 79.
7 Papurau Cymdeithas Cyn-filwyr y Crimea a Miwtini’r India, Bryste.

Private John Kneller Wood, the only Crimean War veteran at Florence Nightingale’s burial. In August 1910 Florence Nightingale pioneering nurse of the Crimean War, celebrated as “the lady with the lamp”, died in London. After a funeral service in St Paul’s Cathedral, her coffin was returned to her home in East Wellow, near Romsey, Hampshire for burial in the churchyard of St Margaret’s Church. Although the entire village turned out for the burial, only one Crimean War veteran was present. That man was John Kneller from the nearby village of King’s Somborne who had served as a Private with the 23rd Regiment (Royal Welch Fusiliers). “Aged 84 , feeble and one-eyed” as he was described by The Times, John Kneller stood under the porch of the church as the interment took place. He was photographed for The Daily Mirror and his picture accompanied the report of the funeral. According to records, 4614 Private John Kneller was born at King’s Somborne, Hampshire in 1832 and, aged 22, he joined the 23rd Regiment on 9th December 1854 at Winchester. He served with the Regiment in the Crimea and he lost an eye during the siege of Sebastopol. He lay for three months in the hospital at Scutari where he often saw Florence Nightingale carrying her lantern on her nightly visits to the wards. Kneller was eventually invalided out of the Army in 1856. In 1914, this remarkable proud old soldier was still able to be present at Southampton to welcome the 2nd Battalion RWF home after 18 years of foreign service. Wearing his Crimea Medal “his bent figure and white hair presented a contrast to the sunburnt soldiers with whom he chatted”. Kneller, although almost completely blind asked if he might see the Regimental Colours. By order of the Colonel they were unfurled for him and Kneller stood to attention beneath them. It was noted that as well as his Crimea Medal, Kneller wore a smaller medal “presented to him by admirers” to mark his presence as the only Crimean veteran at the funeral of Florence Nightingale. Photographs by courtesy of Jean Clarke and Heather Hurley.

Lorenzo Reginald (Laurie) Bell 1894-1919 By Bob Richardson

Introduction Heroes and Villains

Some years ago, a friend asked if I could research a relative of whom they had very little information. The subject of this research, Lorenzo Reginald Bell was born in Margate, Kent, 1894. He was the oldest of two brothers who both served in the British military during the First World War.

The family knew of his younger brother, George Stanley Bell, (also born in Margate, Kent in 1897), who was awarded the Distinguished Flying Medal after an action on August 23rd 1918 whilst with No. 49 Squadron, R.A.F. He is remembered for this brave action and is referenced in several books and articles.

However, Lorenzo Reginald Bell’s life and history is unknown. This essay is an attempt to open a window into his short life. The story revealed is fascinating and borders on the incredible. Most of the research for the article was done using British Army Service Records and the British Newspaper Archive.

He served (sometimes briefly!) in the Worcestershire Regiment, the Royal Artillery, the King’s Own Royal Lancaster Regiment, the Gordon Highlanders, the Royal Horse Artillery and the Royal Welsh Fusiliers.

It is a story of deception, desertion and, for Lorenzo, perhaps adventure! It takes us from England to France, then to Mesopotamia and finally to India

Click here to read more on Lorenzo Reginald (Laurie) Bell 1894-1919

Cadoediad y Nadolig yn Frélinghien - Cyfrannwr: H J Krijnen

Ar Noswyl y Nadolig 1914 roedd yr Almaenwyr oedd yn y ffosydd gyferbyn â Chwmni "A", Ail Fataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig wedi bod yn gweiddi draw, ond ar fore Dydd Nadolig roedd popeth yn dawel. Cododd un o’r Ffiwsilwyr, y Rhingyll Arloesi J.J. "Nobby" Hall, fwrdd ag arno’r neges “Nadolig Llawen” a chododd y gelyn fwrdd tebyg. Yna, tua hanner dydd, gwelwyd Almaenwr yn dod allan o’r niwl ar hyd y llwybr tynnu, â’i ddwylo yn yr awyr. Aeth y Preifat Ike Sawyer i gwrdd ag ef. Ysgwydodd y ddau law â’i gilydd a chynigiwyd blwch o sigarau i Sawyer.

Roedd nifer o Almaenwyr eraill yn dechrau gadael eu ffosydd. Roedd y Cymry wedi’u gwahardd yn bendant rhag gwneud yr un peth, ond dechreuon nhw daflu tuniau o “bully beef” a jam eirin ac afal draw. Erbyn hynny roedd nifer o Almaenwyr yn sefyll ar eu parapet, yn chwifio eu breichiau ac yn gweiddi “Peidiwch â saethu! Dydyn ni ddim am ymladd heddiw. Fe anfonwn ni gwrw atoch chi.” Llusgodd tri o’r milwyr gasgen i’r parapet a’i rholio ar draws Tir Neb.

Yn ddiweddarach, ysgrifennodd Comander Cwmni "A" y Capten Clifton Inglis Stockwell, ei fod wedi derbyn rhybudd gan ringyll pryderus oedd ar ddyletswydd. Dringodd Stockwell dros y parapet a gweiddi yn ei Almaeneg gorau ar i gomander y cwmni ymddangos. Daeth swyddog Almaenig allan a cherdded i Dir Neb lle cyfarfu Stockwell ag ef. Saliwtiodd y ddau ei gilydd yn ffurfiol. Cyflwynodd yr Almaenwr ei hun, yng ngeiriau Stockwell, fel "y Cownt Rhywbeth-neu-gilydd.” Fe wyddom bellach mai Hauptmann Maximilian Freiherr (y Barwn) von Sinner oedd y dyn, ac mai ef oedd Prif Swyddog Cwmni Gwn Peiriant 6ed Bataliwn Jäger Prwsia o Oels yn Silesia oedd wedi bod yn gysylltiedig â’r 40fed Adran Saxon ac wedi dal safle’r Almaenwyr ym mragdy Frélinghien. Yna galwodd Von Sinner ei is-swyddogion ato, ac fe’u cyflwynwyd i gyd yn ffurfiol i Stockwell "gyda llawer o glicio sodlau a saliwtio”. Esboniodd Stockwell ei fod wedi’i orchymyn i beidio â chaniatáu cadoediad a’i fod yn beryglus i’r milwyr Almaenig fod allan ar dir agored. Cytunodd Von Sinner, gan iddo yntau dderbyn gorchymyn tebyg, ac anfonodd ei ddynion yn ôl i’w ffosydd. Yna cytunodd y ddau swyddog ar gadoediad tan y bore trannoeth..

Aiff Stockwell yn ei flaen, “Doeddwn i ddim yn gwybod beth i’w gynnig iddynt i ddiolch am eu cwrteisi ond feddyliais i yn sydyn am bwdin plwm gan obeithio y byddai’r swyddogion yn ei dderbyn. Yna fe es i’w nôl ac anfonodd y Saxon ei ddynion yn ôl i’r ffosydd. Pan ddes i’n ôl fe roddais y pwdin iddo. Yna tynnodd allan ddwy botel o gwrw a gwydr. Yfais i’n gyntaf gan ddymuno iechyd da iddo (cymeradwyaeth o’r ddwy ochr) ac yna gwnaeth yntau’r un peth i mi (mwy o gymeradwyaeth). Yna fe siaradais i ychydig gan holi am y swyddogion Almaenig roeddwn i’n eu hadnabod yn Tsieina. Yna ffarweliodd y ddau ohonom ni’n seremonïol, gyda llawer o saliwtio ac ymgrymu, a dychwelyd i’n ffosydd.”

Stori ychydig yn wahanol sydd gan y Preifat Frank Richards yn ei gofiant clasurol "Old Soldiers Never Die" a gyhoeddwyd ym 1933. Dywed ef fod cymaint o Ffiwsilwyr eisoes wedi gadael eu ffosydd fel nad oedd gan y Capten Stockwell ddewis ond derbyn y sefyllfa ac ynghyd â’i gyd-swyddogion cerddodd yntau i Dir Neb. Yn lle aros yn y ffosydd fel y disgrifia Stockwell, dywed Richards "Fe gymysgon ni â’n gilydd drwy’r dydd” ac aiff ymlaen i adrodd sgyrsiau rhwng y milwyr Cymreig ac Almaenig. Ddychwelodd y dynion ddim i’w ffosydd tan gyda’r nos. Mae tinc y gwirionedd yn y stori hon. Doedd dim ots gan Richards am briodoldeb milwrol gan ddisgrifio pethau fel y gwelai nhw, ond go brin y byddai colli rheolaeth, gyda’i ddynion yn “cymysgu â’i gilydd drwy’r dydd " yn rhywbeth y byddai disgyblwr llym fel y Capten Stockwell yn dymuno cyfaddef iddo ddigwydd, hyd yn oed yn ei ddyddiadur ei hun. Mae erthygl a ddarganfuwyd yn ddiweddar mewn papur newydd cyfoesol, sy’n cynnwys cyfweliad â’r Ail Lefftenant Michael Murphy, yn cadarnhau fersiwn Richards. Siaradodd Richards â nifer o filwyr Almaenig. Dysgodd eu bod hwythau, fel y Cymry, wedi cael llond bol o’r rhyfel, “hyd at y gwddf” fel y dywed ef, a bod yr amgylchiadau yn eu ffosydd hwy'r un mor wael. Dychwelodd y dynion i’w ffosydd wrth iddi nosi, mewn pryd i gael cinio Nadolig oedd yn cynnwys Maconochie’s (cig tun a llysiau) a phwdin plwm.

Gyda’r nos, a thros nos ni thaniwyd yr un ergyd gan y naill ochr na’r llall. Ar fore dydd San Steffan dringodd y Capten Stockwell ar y parapet, saethu tair ergyd yn yr awyr a chodi baner ag arni’r geiriau “Nadolig Llawen.” Yna ymddangosodd Hauptmann von Sinner ar barapet yr Almaenwyr, ac ymgrymodd a saliwtiodd y ddau swyddog. Yna saethodd Von Sinner yntau ddwy ergyd yn yr awyr a dychwelyd i’w ffos. Roedd hi’n rhyfel unwaith eto.

Ond arhosodd popeth yn dawel. Yn ôl Richards, drwy gydol dydd San Steffan roedd llawer o weiddi ar draws Tir Neb, yn aml am ansawdd y cwrw Ffrengig. Cafwyd heddwch drwy’r dydd, gyda chaneuon Cymraeg ac Almaeneg yn cael eu canu. Gyda’r nos, pan ddaeth Troedfilwyr Durham i gymryd lle’r Ail Fataliwn yn annisgwyl, clywodd y dynion fod pethau tebyg wedi bod yn digwydd ar hyd y llinellau.

Yn wir, bu’n Nadolig cofiadwy

HJK

 

Gyda'r 38ain adran yn Ffrainc

Ysgrifennwyd y cofnod canlynol o frwydr Coedwig Mametz, sy’n nodedig am ei ddadansoddiad pwyllog o’r digwyddiadau, gan 18531 Rhingyll Thomas Phillips, Rhingyll Signalau gyda Chwmni C, 16eg Bataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig.
Mae’r ddogfen wreiddiol wedi’i rhoi i Amgueddfa’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig drwy haelioni wyrion Thomas Phillips, Norman a Martin.

“GYDA’R 38ain ADRAN YN FFRAINC
Cyn yr ail wythnos ym mis Mehefin 1916, roedd yr Adran wedi bod yn dal y Llinell Brydeinig mewn sectorau o LAVENTIE i LA BASSEE. Tua’r adeg honno, fe’i trosglwyddwyd i Adran Symudol. Roedd gwybodaeth yn gollwng ar hyd y llinell, a hyd yn oed yn y rhengoedd roedd yr ymwthiad arfaethedig yn cael ei drafod, ond lle (byddai’n digwydd), nid oedd neb yn gwybod. Yr unig ddarn o wybodaeth ddiriaethol oeddwn i’n gallu ei gael oedd bod cynulliad mawr o luoedd yn ALBERT. Pan dderbyniwyd y gorchmynion symud roeddem ni yn y llinell, a golygodd y cwtogi hwn ar gyfnod y bataliwn yn y ffosydd ein bod yn llawer mwy chwilfrydig. Paciom ni’n gyflym a dechrau gorymdeithio o LA GORGUE i RIBEMONT. Wrth fynd tua’r de o ST POL roeddem ni’n gallu gweld tân enfawr gynau’n milwyr ni ar hyd ffrynt y frwydr. Arhosom ni yn OSTREVILLE, pentref bach gwledig. Roeddem ni’n cerdded yn ystod oriau’r tywyllwch. Ar hyd y llinell roedd y gynau’n eithriadol o brysur, gyda’r awyr ar hyd ffrynt y frwydr yn tanio. Yn OSTREVILLE cafodd y Bataliwn gwrs caled o hyffordd “yn yr ymosodiad” ac nid oedd angen tybied rhagor. Roedd yr hyfforddiant yn galed ac fe’i cwblhawyd mewn chwe diwrnod. O’r lle olaf hwn gorymdeithiom i RIBEMONT. Roedd y llety’n wael ond yma, fel ym mhobman arall, des i o hyd i gert arall, oedd, gyda haen dda o wellt, yn wely da. Yn RIBEMONT roedd y Bataliwn dan orchymyn i symud â 15 munud o rybudd.

Tom Phillips fel Is-lifftenant yng Nghatrawd Cymru

Yn y lle hwn gwelsom ein ciwed gyntaf o garcharorion y Boche yn y gawell. Dim ond am un noson yr arhosom ni yn RIBEMONT. Am hanner dydd y diwrnod canlynol fe’n hanfonwyd ar frys i atgyfnerthu, gan adael yr holl git oedd dros ben ar ein holau. Ar ôl rhai oriau o orymdeithio daeth tywyswyr o Gatrawd Staffordshire i gwrdd â ni, ac yn y pen draw roeddem yn atgyfnerthu’r llinell o ffosydd Almaenig oedd newydd eu meddiannu o flaen FRICOURT, pentref a ddinistriwyd yn llwyr y diwrnod cynt gan ein Magnelwyr. Am y pum diwrnod canlynol meddiannom ni’n ffosydd hyn, ac erbyn hyn roedd yr Adran wedi cymryd lle’r lluoedd oedd wedi cipio’r tir hwn.
Dioddefodd y Bataliwn anafiadau ysgafn yn yr ardal hon, ac ar ddiwedd yr ymdaith, symudodd yn ôl at safle lle codwyd gwersyll dros dro. Codwyd llochesi brys o gynfasau tir, a bu’n bwrw glaw yn drwm. Y diwrnod canlynol gorchmynnwyd ni i symud ymlaen eto, a chymerom ni le’r 15fed Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yn y llinell flaen, sef system o ffosydd hanner milltir o flaen FRICOURT. Arhosom ni yn y ffosydd hyn am bedwar neu bum diwrnod, er bod disgwyl llu i gymryd ein lle, mewn gwirionedd fe’i trefnwyd ond yna cafodd ei ganslo, a chawsom orchymyn ar noson y 9/10fed i gipio Coedwig Mametz. Gyda’r nos Sul 10 Gorffennaf cafwyd neges gan y Swyddog Gorchmynnol Cyffredinol, parthed pwysigrwydd enfawr cipio’r goedwig hon, ac mai cyfrifoldeb yr Adran Gymreig oedd cynnal traddodiadau Byddin Prydain ac ennill anrhydedd anfarwol iddi ei hun, a dyna a wnaeth. Roedd yn 10.00 PM pan alwyd yr holl swyddogion ar frys i gynhadledd lle trafodwyd y dull ymosod yn llawn. Roedd trefn y Cwmnïau fel a ganlyn:
Cwmnïau “B” a “D” gyda chefnogaeth “C” a “A”, yr estyniad dros ffrynt o 200 llath a symud ymlaen mewn tonnau olynol. Anerchodd y Cyrnol Carden, y rhoddwyd y dasg enfawr hon iddo, y dynion cyn mynd i’r frwydr gan ddweud “Fechgyn, gwnewch eich heddwch â Duw; rydym ni am gipio’r safle yna, ac mae rhai yn ein plith na ddaw’n ôl.”
Dros yr ychydig oriau nesaf, ychydig iawn o amser oedd gan i neb orffwys, ac yn y pen draw bu’n rhaid prysuro’r trefniadau. Am 2.30 AM ar 10 Gorffennaf cynullwyd y Bataliwn mewn trefn estynedig allan o’r ffosydd, gan orwedd yn wastad tan 5.00 AM. Yn ystod y 2½ awr hyn, roedd rhu ein gynau’n fyddarol gyda gweithrediadau’r gynwyr peiriant yn ychwanegu at y sŵn. Roedd y tensiwn yn fawr hyd nes i ni gael y gorchymyn i symud ymlaen am 5.00 AM.
Roedd hi wedi gwawrio ac roedd golau dydd yn prysur agosáu, gan ganiatáu i ni weld y tir roedd rhaid i ni ei groesi. Dringom yn araf i fyny’r gefnen o flaen y Ffos Wen (oedd yn enw addas gan iddi gael ei chloddio o galch) ac o fewn 10 munud pasiwyd gorchymyn llafar o’r dde i symud yn ôl. Doedd neb yn gwybod o ble’r oedd y gorchymyn hwn wedi dod, ond yn amlwg daeth o 14eg y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig gan eu bod ar y dde i ni. Roedd Cwmnïau “B” a “D” wedi mynd yn rhy bell ymlaen i allu cyfathrebu’r gorchymyn iddynt. Mae’n debyg, pe bai wedi eu cyrraedd, na fyddai’r Cyrnol Carden di-ofn a dewr wedi gweithredu arno gan ei fod yn benderfynol o gyrraedd y goedwig. Fodd bynnag gorfodwyd swyddogion Cwmnïau “A” a “C” i ddychwelyd i’r ffos ymgynnull yn ôl y gorchymyn hwn. Cafwyd gorchymyn i danio cyn gynted ag yr oedd y Boche yn ymddangos. Roedd eiliadau’n teimlo fel munudau, a munudau fel oriau. Maes o law gwelsom y Boche, ond yn anffodus, heb arfau ac â’u dwylo i fyny, gydag un neu ddau o Tommies yn eu hebrwng. Roedd y carcharorion hyn wedi’u cipio gan Gwmnïau “B” a “D”. Chwifiodd un o’r hebryngwyr ei fraich fel arwydd i symud ymlaen eto a neidiodd pawb allan o’r ffos heb aros am orchymyn penodol gan yr uwch swyddogion. Roedd hyn yn dangos dewrder greddfol y Tommy Prydeinig a phenderfyniad unigol i gyflawni’r amcan. Aethom yn ein blaen un ar ôl y llall drwy danio trwm gan y Boche, ac ar ochr arall y grib roedd arglawdd serth oedd yn cynnig maes tanio da i ynwyr peiriant y gelyn. Dwyf i ddim yn cofio mynd i lawr yr arglawdd hwn gan fy mod yn canolbwyntio cymaint ar y dasg a roddwyd i mi. Fi oedd yn gyfrifol am gyfathrebiadau’r 113 Brigâd.
Ein hamcan cyntaf oedd cyrraedd y goedwig, ac at ddibenion aildrefnu, ceisio cysgod naturiol ym mhlygiadau’r tir. Ar y cam hwn saethodd y gelyn fomiau ffrwydrol a ffrwydrodd ryw 100 llath yn fyr. Digalonnwyd y llu gan y ffrwydrad sydyn o fflamau oedd yn estyn o’r man ffrwydro, 200 troedfedd i fyny, at y llawr, gan nad oedd neb o’r Bataliwn wedi clywed amdanynt cyn hyn. Anafwyd y Cyrnol Carden yn farwol o fewn 20 llath i’r goedwig. Ar ôl aros am ychydig aeth y llu ymlaen i’r goedwig, gan fynd i mewn yn y pwynt agosaf, y gellir ei egluro drwy sôn amdano fel pig triongl. Ar y pwynt hwn roedd gan y Boche dri safle gynau peiriant a rhwystrodd hynny ni am ychydig. Deliwyd â’r magnelwyr hyn.
Gwthiom ni ymlaen tan i ni gyrraedd yr ail amcan. Es i o gwmpas y goedwig ac esgyn y llethr tan i orsaf ffôn y Frigâd flaen allu fy ngweld, ac wrth wneud hyn roedd rhaid i mi osgoi’r bwledi roedd saethwyr yn y coed yn eu saethu. Llwyddais, gyda chymorth fy signalwyr, i gynnal cyfathrebu drwy gydol y danchwa hon, a’r prif negeseuon oedd angen eu hanfon oedd i anfon mwy a mwy o gludwyr stretsier. Dioddefodd y Bataliwn tua 400 o golledion yn y frwydr hon, o 600 a aeth i’r ymladdfa.

Yr un noson, daeth bataliwn arall i gymryd ein lle, ac aethom ni’n ôl i ffordd suddedig o’r enw Queens Nullah, yn union y tu ôl i’r Ffos Galch. Roedd rhaid i ni fod ar y “qui Vive” drwy’r nos gan fod pob math o adroddiadau yn hedfan o gwmpas. Yn gynnar y bore wedyn roeddwn i’n dyst i un o’r munudau magnelaeth gorau i mi eu gweld erioed; Batri yn mynd i’r frwydr dan dân trwm. Gorffwysom ni yn ystod y dydd ar eu chwith, a threuliwyd ein hamser yn bennaf yn bwyta dognau’r Frigâd oedd wedi eu gadael gerllaw. Gwnaed cyfiawnder digonol â’r detholiad o gig moch, caws, bara, rỳm ac ati oedd yno, gan ein bod wedi bod ar fisgedi a dŵr yn ystod y 4/5 diwrnod y buom ni yn y ffosydd o flaen FRICOURT. Nid oedd modd i’n trafnidiaeth ddod unman yn agos atom. Roeddem ni mewn cyflwr corfforol truenus iawn ar y 12fed, a gan ein bod wedi dioddef tanio mor drwm am nifer o ddyddiau a nosweithiau, doeddem ni ddim yn ystyried y tanio oedd yn ein herbyn y diwrnod hwn yn sylweddol iawn. Yn hwyr yn y prynhawn cyrhaeddodd gynau’r Boche yn ddigon agos gan danio ar Queens Nullah, ac achosi nifer o farwolaethau ymhlith yr ychydig ohonom oedd yn weddill. Dyma lle y llwyddais i fy hun i osgoi marwolaeth yn agos iawn ac yn lle hynny cael anaf yn fy mrest a’m coes, yn ogystal â chael fy ngwasgu gan gwymp.”
18531 Tom Phillips Cwmni “C” , 16eg Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig

Thomas Phillips
Ganwyd 11 Tachwedd 1881 yn Llanelli.
Priododd Elizabeth Miller yn 1909. Un mab ( William Growtage) a anwyd yn Wrecsam yn 1925
Ymrestrodd Thomas yn ystod wythnos gyntaf mis Rhagfyr 1914 a rhoddwyd y rhif Catrodol 18531 iddo. Roedd fwy na thebyg yn Filwr Wrth Gefn cyn y rhyfel ac felly mae’n bosibl iddo ddechrau’r rhyfel yn Is-gorporal (Rhingyll Gweithredol) gan fod hyn yn ymddangos ar ei Seren 1914-15. Cafodd ei bostio i 16eg Bataliwn (Gwasanaeth) y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig.
Ym 1915 mynychodd Thomas yr Ysgol Signalau yng Ngwersyll Wyke Regis, Weymouth. Cymhwysodd fel Hyfforddwr Signalau Cynorthwyol. Glaniodd yn Ffrainc gyda 16eg Bataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, yn gysylltiedig â’r 38ain Adran (Cymreig) ar 2 Rhagfyr 1915.
Cafodd enw Thomas Phillips ei gynnwys yn rhestr anafiadau’r Times dyddiedig 30 Awst 1916. Fel y dywed yn ei gofnod fe’i hanafwyd ar ôl tynnu’n ôl o Goedwig Mametz. Dychwelodd i’r DU. Ymddengys ei fod yn cael ei gydnabod yn ‘ddeunydd swyddog’ oherwydd cafodd ei gomisiynu fel Is-lifftenant o 2 Hydref 1916 ymlaen. Cafodd ei bostio i’r 18fed Bataliwn Catrawd Cymru ar 10 Hydref.
Ar 9 Ebrill 1917 Enwyd yr Is-gapten Phillips Mewn Cadlythyrau gan y Maeslywydd Syr Douglas Haig am wasanaethau gwrol a nodedig yn y maes.
Goroesodd y rhyfel a chafodd ei ryddhau, gyda rheng Is-gapten ar 23 Gorffennaf 1919.
Sefydlodd Thomas Phillips fusnes Haearnwerthwr yn Aberystwyth. Ei ddiddordeb oedd pysgota, a daeth yn Bencampwr Pysgota Plu Cenedlaethol Cymru. Roedd yn aelod blaenllaw o’r gymuned, gan wasanaethu ar y Rotari a’r Gwasanaeth Tân Cenedlaethol. Pan fu farw ar 10 Hydref 1956, talwyd teyrngedau iddo gan Glerc Tref Aberystwyth ar ran y Cyngor Tref, a chan y Prif Gwnstabl, ymhlith eraill.

 

Stori Ryfeddol y Preifat William Ashley

Ar 19 Hydref 1914 symudodd y Seithfed Adran ymlaen i dref Menin mewn ymdrech i ail-gipio’r dref oddi ar yr Almaenwyr, ond bu’n rhaid iddynt dynnu’n ôl yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw oherwydd bygythiad 4edd Fyddin newydd yr Almaenwyr y tu ôl i’r ystlys chwith. Roedd Bataliwn Gyntaf y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig wedi bod ar flaen yr ymladd, ac wedi cyrraedd Klythoek, tua dwy filltir o Menin, ac roedd peth ffordd i fynd eto cyn cyrraedd ei safle dechreuol yn Broodseinde. Y diwrnod nesaf, adroddwyd bod un ar ddeg o Swyddogion Di-gomisiwn a dynion ar goll ac un o’r rhain oedd y Preifat 4553 William Ashley o Gwmni 'A', cynorthwyydd argraffu o Bollington yn Swydd Gaer, oedd wedi ymuno â Milwyr Arbennig Wrth Gefn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig ar 22 Ionawr 1912, dri mis ar ôl ei ben-blwydd yn 17.

Dros y dyddiau nesaf, byddai llawer o ddynion eraill yn mynd ar goll. Byddai cyfrif am y mwyafrif ohonynt wrth i’w henwau ymddangos ar restrau carcharorion y byddai’r Fyddin Almaenig yn eu rhyddhau neu wrth i gymdeithion adrodd am eu marwolaethau. Ond roedd William Ashley yn dal ar goll.

Yna, tua diwedd mis Ebrill 1915, cafwyd ateb annisgwyl i’r llythyr arferol oddi wrth Swyddfa’r Rhyfel, yn holi tad Ashley a oedd wedi clywed unrhyw beth gan ei fab. Roedd yr ateb yn dod gan gyn gyflogwyr Ashley, sef Melin Adelphi and Clarence yn Bollington, ac wedi’i gyfeirio at Swyddfa Taliadau’r Fyddin yn yr Amwythig.
Mewn perthynas â’ch ymholiad ychydig ddyddiau’n ôl a oeddwn i wedi clywed unrhyw beth gan fy mab, hoffwn drosglwyddo’r copïau canlynol o ddau lythyr a gafwyd ganddo.
Thomas Ashley ei farc X

Mae copïau teipiedig o’r ddau lythyr yn dal i fod yn ffeil bersonol Ashley. Roedd un oddi wrth gŵr o wlad Belg, Monsieur N. Demars, oedd wedi dianc rhag meddiannaeth yr Almaenwyr ac wedi’i gadw yn Sas van Gent yn yr Iseldiroedd.

22 Ebrill, 1915
Syr, Mae eich mab yn iach iawn; mae yng nghartref cyfeillion ger Menin, Gwlad Belg. Nid yw’n brin o ddim byd. Daeth yno tua diwedd mis Hydref. Nid oedd yn gallu ailymuno â’i gymheiriaid gan ei fod wedi’i amgylchynu. Nid yw wedi’i anafu, mae’n cael ei warchod yn dda, mae’n gweld llawer o bethau yn agos at y ffrynt ac yn aros yn ddiamynedd am gyfle i ddychwelyd i’r fyddin.
Cordialement, Demars

Cerdyn post oedd y llythyr arall:
‘Nhad,
Rwyf mewn iechyd ardderchog,
eich mab Will,
13 Ebrill 1915

Roedd rheolwr gyfarwyddwr Melin Adelphi and Clarence, Mr John Wanklyn, wedi helpu Thomas Ashley gyda’r llythyr, ac yn ddigon doeth i feddwl ymlaen ac ychwanegu troednodyn gofalus:

Ydych chi’n cynghori ei fod yn ddiogel i’r rhieni ohebu â’r cyfeiriad a roddir gyda’u mab ynteu a yw hyn yn debygol o gymhlethu pethau?
John A. Wanklyn, Rheolwr Gyfarwyddwr

Hysbysodd Swyddfa Cofnodion y Troedlu yn yr Amwythig Swyddfa’r Rhyfel a hefyd y Swyddog oedd yn gyfrifol am Gofnodion Troedlu’r BEF. Atebodd Swyddfa’r Rhyfel fod yr wybodaeth wedi’i nodi, a gadael pethau fel yr oeddent.

Ac yna, ar wahân i ohebiaeth braidd yn ddiamynedd rhwng yr Amwythig a San Steffan, a aeth ymlaen tan 1916, yn datrys y dryswch a achoswyd yn sgil gosod enw Ashley ar restr o garcharorion, rhagor o ddryswch am ei rif (roedd Swyddfa’r Rhyfel yn meddwl mai 8192 oedd hwn) a llythyr arall gan Swyddfa’r Rhyfel yn dweud i bob pwrpas y dylai Ashley dderbyn yr un cyflog a lwfansau a charcharor rhyfel, ni ddigwyddodd dim. Nid oes tystiolaeth o lythyrau o wlad Belg na’r Iseldiroedd ym 1916 na 1917 .

Ond cafwyd tro dramatig i’r stori ym 1918, pan gafodd Dirprwy Depo’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yn Wrecsam adroddiad arall ar hynt y Preifat Ashley:

13 Chwefror1918. Zeerust Hotel
Schcueningen, [sic] Holland
Pan oeddwn i yng Ngwersyll Holzminden, yn yr Almaen, dywedodd dyn, sifiliad o wlad Belg i bob golwg, oedd yn gweithio y tu allan i’r wifren, wrthyf - tua 25 Tachwedd 1917 - yn Saesneg ei fod yn aelod o Fataliwn Cyntaf y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig a’i fod wedi bod yn fy Nghwmni i; rhaid cyfaddef na wnes i ei adnabod ond roedd yn fy adnabod i ac wedi holi’r swyddogion eraill amdanaf, felly does gennyf i ddim rheswm i’w amau. Roedd yn anodd i mi siarad ag ef, gan nad oedd hawl i mi wneud hynny, ac fe gysylltais ag e’n ddiweddarach, drwy’r swyddogion negesau, pan oedden nhw’n gweithio’r tu allan i’r Gwersyll; yn eu plith roedd dyn o fy Nghwmni oedd yn adnabod y ‘Belgwr’ a chanfu mai Preifat Rhif 4553 William Ashley ydoedd, oedd wedi ymuno â’r Bataliwn Gyntaf o’r Depo yn LYNDHURST, ar ôl iddyn nhw gyrraedd o Malta ddiwedd mis Medi 1914.
Ar 19 Hydref wrth dynnu’n ôl o’r gogledd o MENIN, dywedodd y Preifat Ashley iddo gael ei wahanu oddi wrth y Fataliwn, ac i osgoi mynd i ddwylo’r Almaenwyr cuddiodd mewn bwthyn Belgaidd, gan gymryd arno fod yn werinwr Belgaidd; ei obaith oedd dianc oddi yno’n ddiweddarach, ond ni allodd wneud hynny. Bu’n byw yno fel Belgiad tan iddo gael ei symud, rwy’n credu ym mis Mehefin 1918 i’r Almaen gyda chyfran fawr o boblogaeth sifiliaid gwlad Belg. Roedd yn bryderus iawn na ddylid datgelu ei wir hunaniaeth, gan y byddai hynny yn peri trwbl mawr iddo fe ac i'r cyfeillion oedd wedi’i guddio. Fe wnes yr ychydig y gallwn ar ei ran tra'r oeddwn i yno a dweud wrtho y byddwn yn ceisio anfon pethau ato o’r Isalmaen; rwyf i’n awr yn trefnu drwy bwyllgor lliniaru yng ngwlad Belg i anfon parseli ato. Fel perthynas agosaf iddo rhoddodd enw Mrs Chester 7 Lord Street Burrington [sic] New Macclesfield. Rwyf i wedi ysgrifennu at Mrs Chester, ond ni ddywedais wrthi’r enw yr oedd nawr yn byw dano, gan fy mod yn bryderus y gallai ysgrifennu ato a datgelu pwy ydoedd. Ei enw ffug a’i gyfeiriad cyfredol yw.
Segers Joseph
Carcharor Sifil
Gwlad Belg

[gwaelod y dudalen wedi’i ddifrodi]

[..…] ond ni fyddwn yn dweud ei fod yn yr iechyd gorau oherwydd prinder bwyd.
J. Smyth Osbourne Capten
1 Ffiwsilwyr Brenhinol Cymru

Mae’n rhaid bod cyfathrebu pellach wedi bod, sydd bellach ar goll, am William Ashley oherwydd hysbysodd Swyddfa Cofnodion y Troedlu Thomas Ashley ar 22 Hydref 1918 fod ei fab yn dal yn fyw:

Mewn perthynas â’ch mab, y milwr a enwir uchod, fe’m cyfarwyddir i’ch hysbysu bod gwybodaeth wedi’i derbyn yn Swyddfa’r Rhyfel bod yr uchod yn fyw ym mis Medi 1918. Rwyf i hefyd i ddweud wrthych na ddylech geisio cyfathrebu ag ef dan unrhyw amgylchiadau o gwbl, gan y bydd unrhyw gais yn peryglu ei fywyd, a bywydau eraill sydd yn ei gynorthwyo. Byddwn hefyd yn eich hysbysu i rybuddio unrhyw rai o’ch cyfeillion a allai ysgrifennu at eich mab, na ddylent wneud hynny am y rheswm a nodir uchod.
Nid oes cofnodion wedi goroesi i ddweud wrthym sut y dychwelodd William Ashley i’r Fyddin. Gallwn dybio ei fod yn un o’r alltudion niferus o wlad Belg a ddychwelodd, gan fod nodyn byr sydd brin yn ddarllenadwy ar ei daflen Hanes Meddygol iddo gael ei dderbyn i Ambiwlans Maes 229 (oedd ar y pryd wedi’i leoli rhwng Tournai a Brwsel) gyda bronchitis ar 11 Rhagfyr 1918. Fe’i trosglwyddwyd i Orsaf Glirio Anafiadau 51 ar yr un diwrnod a rai dyddiau’n ddiweddarach fe’i hanfonwyd i’r DU ar y stemar o wlad Belg 'Pieter Coninck', yna fe’i derbyniwyd i Ysbyty Hammersmith ar 17 Rhagfyr a’i ryddhau i’r Depo ar 17 Rhagfyr. Caniatawyd seibiant iddo rhwng 20 Rhagfyr a 20 Chwefror 1919, ac yn ystod ei wyliau fe’i trosglwyddwyd i Ddosbarth Z, gan ddychwelyd i fywyd sifiliad, ond â’r ymrwymiad i ddychwelyd pe bai gofyn iddo.
Ymddengys mai ychydig iawn o gydnabyddiaeth swyddogol a gafwyd i’w antur ryfeddol. Ni chafodd unrhyw fedal ar wahân i Seren 1914 a Medalau Rhyfel a Buddugoliaeth Prydain. Ar 2 Ebrill 1919 penderfynodd Swyddfa’r Rhyfel nad oedd yn gymwys ar gyfer y taliad o 15 punt a roddwyd i filwyr yn gwasanaethu.

Cyfrannwyd gan Dr H J Krijnen

 

Y Nawfed Bataliwn, y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, ym Mrwydr Loos, 1915

Hanes sydd wedi’i gymryd o gofnodion Dyddiaduron Rhyfel a gasglwyd gan yr Uwchgapten Charles Burrard, Dirprwy arweinydd y Bataliwn. Troednodiadau gan Christopher Fyles, gor-ŵyr y Rhingyll John Thomas Nicholls, DCM, a wasanaethodd yn y Nawfed Bataliwn o'i dechrau ym 1914 tan iddo gael ei ryddhau ym mis Mawrth 1919.
24 Medi 1915: Symud Pencadlys y Frigâd i’r Uwch Ganolfan Adrodd. Gwlyb a mwdlyd iawn. Ein magnelaeth yn dal i saethu.
Roeddem ni wedi bod yn y ffosydd ers 30 Awst. Cyfanswm ein colledion hyd at noson y 24ain oedd 2 ddyn wedi’u lladd ac 11 wedi’u hanafu. Ar noson y 24ain symudodd yr Is-Gyrnol MADOCKS (sic) [1] a phencadlys ei i Fataliwn at gwmni A yn y llinell saethu. Gofynnodd i fi (Uwchgapten C. BURRARD) gwrdd ag ef yno am 4.15 a.m. [2] y bore nesaf. Es i orffwys am y nos mewn twll ymochel segur yn un o’r hen ffosydd cefnogol. Roedd yn bwrw glaw mân.
25 Medi 1915: Cyfarfûm â’r Prif Swyddog yn neuadd cwmni A am 4.15 a.m. a chefais goffi. Yna dychwelais at fy nhwll ymochel. Roedd yn bwrw glaw mân ac roedd yr awel yn anffafriol ar gyfer defnyddio nwy; dechreuais feddwl y byddai’r ymosodiad yn cael ei ohirio.
5.50 a.m. Dechreuodd ein magnelaeth saethu’n ffyrnig.
Brysiais i lawr y llinell saethu a chanfod bod y canhwyllau mwg ar waith. Ar fy ffordd, filltir i'r de, gwelais gwmwl tenau'n chwythu’n araf tuag at linellau’r Almaenwyr; cymerais mai nwy mygu oedd hwn. Roedd yr awel yn dal yn ysgafn iawn ond roedd fel pe bai wedi troi dros dro i’n ffafrio ni. Ond doedd dim posib dibynnu ar hwn ac roedd yn rhy wan, ac rwyf i o’r farn bod y mwg o flaen ein llinellau wedi gwneud mwy o ddrwg nag o les oherwydd golygodd fod ein Magnelaeth yn peidio. Bwriad y mwg oedd ategu’r nwy a chamarwain yr Almaenwyr i gredu bod llawer iawn o’r sylwedd hwnnw’n dod tuag atyn nhw. Nid anafwyd yr un o’n dynion ni gan ein nwy ni, ond rwy’n credu bod rhai o’r Chweched Wilts [3] wedi dioddef.
6.30 a.m. Tua’r adeg hon fe’m hysbyswyd fod nifer o rocedi wedi’u saethu i fyny gan y Frigâd, yn arwydd bod ymosodiad ar fin dechrau. Yn bersonol ni welais i ddim. O ymholiadau diweddarach dysgais y canlynol oedd yn cadarnhau i raddau y neges a anfonwyd gan y Swyddog Arsylwi Magnelaeth am 6.25 fod y Cymry Brenhinol eisoes yn ymosod. Arhosodd y Cyrnol Madocks yn ystafell cwmni A tan i’r rocedi fynd i fyny, yna dywedodd wrth Gapten HOYLE, oedd yn arwain cwmni A am ddechrau’r ymosodiad (cwmni A oedd yn cyfarwyddo). Aeth Capten HOYLE at danglawdd Rhif 10 ond eisoes am 6.15 a.m. roedd ganddo ddynion allan ac rwyf i’n credu ei fod yn debygol fod y platŵn arweiniol hwn eisoes wedi’i estyn, yn gorwedd i lawr wrth ymyl pen y tanglawdd, yn barod i symud ymlaen.
Roedd y gorchymyn wedi’i roi i fod yn barod i ddechrau ymosod am 6.30 am. Roedd modd dehongli’r gorchymyn hwn mewn ffordd wahanol. Dylai fod wedi egluro a oedd y milwyr i fynd i mewn i’r tanglawdd ynteu aros y tu ôl i’r parapet tan 6.30 a.m. Gyda phlatŵn arweiniol cwmni A wedi’i estyn o flaen y tanglawdd mae’n bosibl bod symudiad ymlaen wedi’i wneud cyn i Gapten HOYLE ddychwelyd o’r Pencadlys. Beth bynnag edrychodd swyddog o gwmni B ar y chwith yr oedd ei gwmni’n cadw cysylltiad â chwmni A ar ei oriawr pan ddechreuodd y symudiad ac roedd yn 6.20 a.m.
Roedd y golofn fwg yn drwchus iawn; roedd gan y Capten HOYLE orchymyn i’w ystlys gyfeiriol ymdeithio at helygen benodol ond roedd hon bellach o'r golwg a chredir iddo wyro i'r dde o flaen y Nawfed Cymreig [4].
Tua'r adeg hon, rhagorodd y swyddog arsylwi Magnelaeth oedd wedi anfon y neges fod yr ymosodiad wedi dechrau, drwy ffonio i ddweud bod y Nawfed Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig wedi cipio llinell gyntaf y ffosydd. Mae’n rhaid bod hyn yn ymdrech fawr i’r dychymyg, oherwydd yn sgil y mwg, doedd dim modd gweld dim byd.
Arweiniodd negeseuon fel hyn at sïon gwyllt ar ôl y cyrch bod ysbiwyr wedi tapio’r gwifrau.
Am tua 6.50 cyfarfûm â’r Is-gyrnol Madocks a’i Ddirprwy yn un o’r llociau canolog. Roedd yn obeithiol iawn a gofynnodd i mi a oedd cwmni D allan eto, ac os oedd, y byddem ni'n dilyn.
Y trefniant ymosod oedd fel a ganlyn:-

Cwmni B {---------------- ---------------} Cwmni A 50 llath
---------------- -------------- pellter
---------------- -------------- rhwng
---------------- -------------- y platwnau
Cwmni D {---------------- -------------}Cwmni D
---------------- --------------

Adroddais nad oedd cwmni D allan eto.
Chwarter awr yn ddiweddarach aeth Capten HOGG a’r Dirprwy unwaith eto i holi ac yn y cyfamser trawyd y Cyrnol MADOCKS oedd yn arsylwi dros y parapet ag un ergyd yn ei arlais a chwympodd yn farw wrth fy nhraed. Roedd yn amlwg erbyn hyn nad oedd pethau'n mynd yn dda; doedd dim modd gweld llawer oherwydd y mwg ond roedd sïon bod y tangloddiau'n llenwi â dynion clwyfedig oedd yn esbonio'r oedi gyda chwmni D. - Roeddwn i wedi gweld Capten ACTON, arweinydd cwmni D ychydig funudau yn gynt y tu allan i'n maglau gwifren ni ac awgrymais i’r Capten HOGG gyfathrebu ag ef a holi ei farn; roedd y Capten HOGG wedi gadael ers tua 10 munud pan gefais i wybodaeth ei fod ef a Chapten ACTON wedi’u saethu.
Roedd y Chweched Wilts erbyn hyn yn dechrau cyrraedd; i osgoi aberthu bywyd yn ddiangen, rhoddais orchymyn i dynnu’n ôl. Roedd y Cyrnol JEFFRIES, arweinydd y Chweched Wilts, a gyrhaeddodd yn fuan wedyn, yn cytuno â mi.
Roedd ein gweithredu i’r gogledd o gamlas LA BASSEE wedi’i fwriadu fel arddangosiad, gyda’r prif ymosodiad i’r de i’r gamlas; roedd ein gweithredu egniol yn fodd i dynnu nifer o fataliynau wrth gefn at ein ffrynt ni, y byddai’r Almaenwyr wedi gallu eu defnyddio ymhellach i’r de. Ond oni fyddai’r fantais hon wedi gallu cael ei hennill heb golli’r fath nifer o fywydau? Heb amheuaeth roedd Arweinydd Cyffredinol y 58fed Brigâd a’r Cyrnol MADOCKS wedi cael eu camarwain ynglŷn â’r difrod yr oedd ein Magnelaeth wedi’i wneud ar wifren y gelyn ar ôl nifer o ddyddiau o ergydio ond hefyd ynglŷn â’r effaith roedd wedi’i gael ar ysbryd y gelyn; roedd yr effaith ar y wifren mewn gwirionedd yn ddi-nod, ac mae’r cyfrifoldeb am beidio ag adrodd am hyn, am beidio â gwneud rhagarchwiliad mwy trylwyr yn gorwedd gyda’r cwmnïau oedd yn y llinell flaen; roedd yn or-optimistig i dybio bod morâl y gelyn wedi diflannu, oherwydd yn ystod cyfnod o ergydio mae’r Almaenwyr yn fedrus yn tyrchu eu hunain i dyllau lloches arbennig o ddwfn neu gadw o’r ffordd.
Credid yn hyderus na fyddem ni’n cael unrhyw drafferth rhuthro ar draws y gofod oedd rhyngom a chipio ffrynt yr Almaenwyr a’u ffosydd ategol. Pan ddaeth hi’n bryd gwneud hyn fe’m cawsom yn wynebu rhes o wifren nad oedd modd ei chroesi a’r tir o’i blaen yn darged i hanner dwsin o ynau peiriant.
Roedd cwmni C dan y Capten K.NICHOLL wedi’u gorchymyn i weithredu fel parti ystlysol a’u symud i FIFE ROAD. Dioddefodd y cwmni’n ddifrifol o fagnelaeth y gelyn oedd yn dra chywir.
Treuliwyd gweddill y bore yn symud gweddillion y bataliwn i’r Llinell Wrth Gefn. Yn ystod oriau’r tywyllwch cludwyd llawer o’r clwyfedig i mewn.
Mae’r canlynol yn rhestr o’r anafiadau ar 25 Medi :-
Lladdwyd (Swyddogion) – IS-GYRNOL. H.J. MADOCKS, CAPT. C.A. ACTON, CAPT. E.C. PAYNE, CAPT. L.S. HOGG, CAPT. B.W.E. HOYLE, IS-GAPTEN C.F.J. SYMONS, IS-LEFFTENANT R.J. WILLIAMS.
Swyddogion a anafwyd – IS-GAPTEN H.J. WILLIAMS, IS-GAPTEN G.H. CHARLTON, IS-LEFFTENANT R.H. HIGHAM, IS-LEFFTENANT C. FAWCETT

Tabl - cliciwch yma

Credir fod rhai o’r rhai sydd ar goll yn garcharorion rhyfel.
Y nifer a aeth i’r cyrch hwn oedd :-
25 swyddog, 781 o’r rhengoedd

Troednodiadau
[1] Is-gyrnol Henry John Maddocks, Pennaeth Nawfed Bataliwn, y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, lladdwyd yn y frwydr 25/09/15 a chladdwyd yn llain I.F.20 ym Mynwent Filwrol Brown’s Road, Festubert.
[2] Nid oedd y system cloc 24 awr yn cael ei ddefnyddio’n gyffredinol tan yn ddiweddarach yn y Rhyfel.
[3] Chweched Bataliwn, Catrawd Swydd Wiltshire, rhan o’r 58fed Brigâd ynghyd â’r Nawfed Bataliwn, y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Roeddent yn cefnogi ar 25 Medi, y tu ôl i’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig.

[4] Nawfed Bataliwn, y Gatrawd Gymreig, hefyd rhan o’r 58fed Brigâd ac ar ystlys dde’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig.

Cyfrannwyd gan Christopher Fyle

He served with 9th Battalion throughout the Great War and was awarded the DCM for his gallantry in action at Messines in the summer of 1917. The citation read: “For conspicuous gallantry and devotion to duty. He reached the enemy’s lines some distance ahead of his assaulting platoon, whereupon he attacked twenty of the enemy single-handed, bayoneted three of them and kept the rest prisoners until the arrival of his platoon. He later showed marked ability and coolness in assisting his company commander under heavy shell fire.”

 

Medalau a ddyfarnwyd i Siegfried Sassoon

Yn 2007 roedd Amgueddfa Gatrodol y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yn ddigon ffodus i dderbyn, gyda chymorth aelodau o'i deulu, y Groes Filwrol a ddyfarnwyd i Siegfried Sassoon.

Mae'n debyg mai Siegfried Sassoon yw'r mwyaf adnabyddus o feirdd 1914-18. Roedd ei wrthwynebiad cyhoeddus i'r rhyfel ym 1917 yn safiad dewr yn erbyn grym awdurdodau milwrol a gwleidyddol y cyfnod, a braenarodd y tir i genedlaethau'r dyfodol feddwl am wirioneddau rhyfel yn hytrach na derbyn, heb gwestiynau, barn pobl eraill. Heuodd Sassoon hadau ymgyrch heddwch sy'n ffynnu hyd heddiw, naw deg o flynyddoedd ar ôl ei brotest unigol.

Gwasanaethodd Siegfried Lorraine Sassoon (1886-1967), awdur, bardd rhyfel a gwrthwynebydd y rhyfel, fel swyddog gyda'r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig rhwng 1915 a 1919 ac enillodd y Groes Filwrol ym mis Mai 1916 pan oedd yn rhan o'r Bataliwn Gyntaf oedd yn gwasanaethu yn Ffrainc.

Doedd dim byd yn ei gefndir wedi paratoi Sassoon am realiti rhyfel, nac yn wir am fywyd y tu hwnt i'w fyd breintiedig a mewnblyg. Achosodd y rhyfel, â'i greulondeb, ei ddioddefaint a'r amddifadedd ffisegol ac emosiynol i Sassoon wynebu argyfwng nad oedd yn gallu ei ddeall ac nad oedd ganddo'r gwrthrychedd i ymdopi ag ef, fel y dysgodd yn ddiweddarach gan W H Rivers yn Craiglockhart.

Mae'r Groes Filwrol yn gynrychiolaeth ffisegol o argyfwng Sassoon.

Er gwaethaf ei natur swil, sensitif, a chan frwydro â'i rywioldeb, dangosodd Sassoon ddewrder, gwrhydri ac arweinyddiaeth eithriadol ar y Ffrynt Gorllewinol. Cafodd y llysenw “Mad Jack” gan ei gyd swyddogion, ac roedd ei weithredoedd, a daniwyd gan alar ac oedd yn aml yn hunanddinistriol, yn fynych yn wyllt. Aeth ati'n fwriadol i ennill Croes Filwrol â'r un penderfyniad ag yr oedd wedi'i ddangos wrth ennill rasys ceffylau cyn y rhyfel. Pan gafodd ei Groes Filwrol yn y pen draw, fe'i henillodd am ei ran mewn cyrch ffos a fethodd ger Fricourt ar faes cad y Somme. Gyda bwledi a grenadau'r gelyn yn tanio trefnodd fynd ati i gasglu a dychwelyd y clwyfedig a'r meirw yn nannedd y saethu.

Roedd Sassoon yn credu mai'r unig ddihangfa o boen y rhyfel oedd bod yn ei ganol lle nad oedd amser i resymu. Roedd ei farddoniaeth, a ysgrifennwyd yn y Ffrynt, yn finiocach ac yn galetach oherwydd ei brofiadau, yn fwy gwir o ganlyniad. Dychwelodd Sassoon i Loegr gyda phroblemau anadlu ym mis Gorffennaf 1916 a daeth i gysylltiad â heddychwyr, yn benodol y Morrelliaid, Bertrand Russell ac aelodau blaenllaw o Grŵp Bloomsbury, oedd yn fwy na hapus i fwydo ei ansicrwydd. Gyda'i argyhoeddiad am gyfiawnder y rhyfel wedi'i ysgwyd, ac yn llawn euogrwydd am beidio â bod ar y Ffrynt, ysgrifennodd Sassoon am ei Groes Filwrol - "Fy addurn absẃrd yw'r unig beth sy'n rhoi unrhyw ymdeimlad o gyfrifoldeb o gwbl i mi."

Yn ôl ar y Ffrynt roedd Sassoon yn ysu am gael mynd adref neu gael ei saethu'n farw - y rhyddhad eithaf. Parhaodd ei gasineb at y rhai oedd yn dymuno ac yn cynllwynio i weld y rhyfel yn parhau i danio ei ddychan. Cyhoeddwyd detholiad o'i gerddi, y gwyddai y gallent fod yn croesi llinell sylwadau derbyniol, ym mis Hydref 1916.

Parodd anaf i Sassoon orfod dychwelyd adref eto ym mis Ebrill 1917. Erbyn hyn roedd wedi ymwrthod â barddoniaeth fel unig ddull protestio. Aeth ati i ysgrifennu datganiad i'w gyhoeddi lle byddai'n datgan "ar ran milwyr" nad oedd cyfiawnhad i barhau â'r rhyfel. Ar unwaith gwelodd ei gefnogwyr heddychlon fod hyn yn gyhoeddusrwydd gwych - datganiad yn erbyn y rhyfel a wnaed gan awdur adnabyddus oedd yn arwr rhyfel ac oedd â Chroes Filwrol. Cwblhawyd "Datganiad" Sassoon ar 15 Mehefin 1917. Anfonwyd copïau at gefnogwyr a chyhoeddwyd y Datganiad.

Gweithiodd ei gydawdur a chyd-swyddog gyda'r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig Robert Graves, ynghyd â chyfeillion eraill oedd yn bryderus am Sassoon, i berswadio awdurdodau'r fyddin mai canlyniad blinder rhyfel oedd ei weithredoedd ac y dylid ymdrin â'i achos fel cyflwr meddygol yn hytrach na gwrthryfel. Ond roedd Sassoon yn benderfynol i osgoi unrhyw awgrym o fethiant meddyliol neu orludded. Roedd am osgoi Tribiwnlys Meddygol ar bob cyfrif. Roedd Sassoon am gael cwrt-marsial oherwydd gallai'r cyhoeddusrwydd a ddeilliai o swyddog Prydeinig yn protestio yn erbyn y rhyfel annog eraill i godi eu llais.

Roedd awdurdodau uwch yn dymuno atal y Datganiad rhag dod yn achos cyhoeddus a rhoddwyd amser i Sassoon ailystyried. Drwy wneud hyn dros amser roedd y Fyddin yn tynnu'r colyn o'r brotest. Roedd amynedd Sassoon yn pallu. Ag yntau bellach yn ôl gyda Thrydedd Fataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yn Litherland ger Lerpwl, aeth ar y trên i Formby, ac mewn rhwystredigaeth rhwygodd ruban y Groes Filwrol oddi ar ei ffurfwisg a'i lluchio i afon Mersi. "Syrthiodd y truan bach i'r dŵr ac arnofio i ffwrdd fel pe bai'n anymwybodol o'i oferedd ei hun". Hon oedd y weithred fwyaf eithafol o wrthryfela yn erbyn y Fyddin y gallai Sassoon ei chyflawni.

Yn y pen draw, ar ôl i Graves ei argyhoeddi na fyddai byth yn cael cwrt-marsial ac os byddai'n parhau i wrthod Bwrdd Meddygol byddai'n cael ei dawelu drwy gael ei anfon i ysbyty meddwl, ildiodd Sassoon. Dyfarnodd ei Fwrdd Meddygol fod Sassoon yn dioddef Neurasthenia ac fe'i hanfonwyd i Ysbyty Rhyfel Craiglockhart at Dr W H R Rivers.

Mae'r mwyafrif o'r adroddiadau o'r digwyddiad yn Formby yn datgan fod Sassoon wedi taflu ei Groes Filwrol i Afon Mersi. Mae'r ffaith fod ei brotest yn cynnwys y rhuban yn unig, ac nid y fedal, yn adlewyrchiad diddorol o'i ddeuoliaeth arteithiol. Parhaodd y Groes Filwrol ymhlith eiddo Sassoon tan ddeugain mlynedd ar ôl iddo farw.

Yn ddiweddarach yn y flwyddyn, i gyd-fynd â'r Groes Filwrol benthycwyd Medal Aur y Frenhines am Farddoniaeth a ddyfarnwyd i Siegfried Sassoon ym 1957 i'r Amgueddfa. Mae'r ddwy fedal i'w gweld yn yr Amgueddfa Filwrol yn y Castell yng Nghaernarfon.

 

Preifat Samuel E. Hall (11eg Bataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig) a’r Ffrynt Anghofiedig (Salonika 1916-18) gan Dr. C. M. Hall

Ar ôl dechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf ar 4 Awst 1914, ymatebodd dynion ifanc gwladgarol ledled Prydain i alwad Kitchener i ymrestru dros eu ‘Brenin a’u gwlad’. Ar y dechrau roedd syniadau hiraethlon am ryfela’n flaenllaw ond yn fuan iawn arweiniodd cyfuniad o hen dactegau ac arfau newydd at erchyllterau rhyfela’r ffosydd, nad oedd yr un milwr wedi’i ragweld. Hawliodd brwydrau enwog Verdun, Jutland, y Somme a Passchendaele lawer o fywydau Prydeinig ifanc, gan ddileu cenhedlaeth gyfan dros bedair blynedd hir. Fodd bynnag nid yw’r ‘Ffrynt Anghofiedig’ ym Macedonia a Salonika 1916-1918 wedi derbyn cymaint o sylw â Gallipoli a Mesopotamia am ei fod yn cael ei ystyried ar y pryd yn amherthnasol. Dioddefodd 11eg Bataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig bron y cyfan ond am ddau fis o’r Rhyfel yn Salonika. Ym misoedd olaf un y rhyfel, cwympodd llawer oedd wedi goroesi’r amgylchiadau erchyll ac ymosodiad y gelyn ym Mrwydr Doiran yn Salonika. Un o’r milwyr hyn oedd y Preifat Samuel E. Hall.
Preifat Samuel E. Hall (ganwyd 1895) oedd yr hynaf o bedwar o blant. Roedd ei dad, Joseph Hall (g. 14 Ebrill 1861), saer maen a phregethwr lleyg, a’i fam Jane Hall (g. 16 Ionawr 1873) yn byw yn 2 Mount Pleasant, Penrhynside, Llandudno. Bu dau o’i frodyr, Ephraim (y Llynges) a William (y Fyddin) yn ymladd yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, gydag Ephraim a’i frawd ieuengaf, Joseph, hefyd yn ymladd yn ystod yr Ail Ryfel Byd.

Fel y plentyn hynaf, y Preifat Samuel Hall oedd y cyntaf i ymrestru. Ymrestrodd yn Neuadd y Dref ar Stryd Lloyd yn Llandudno (gweler y poster recriwtio isod). Fel cynifer o’r ‘pals’ fel y’i gelwid, ymrestrodd gyda chyfeillion plentyndod oedd hefyd yn byw yn Mount Pleasant. Ymunodd Edward Evans (3 Mount Pleasant), a ymrestrodd yn Wrecsam ag ef, ac a aeth yntau ymlaen i fod yn yrrwr gyda Batri “B” y 298fed Brigâd, y Fagnelaeth Maes Frenhinol. Fe’i lladdwyd yn y frwydr ar 30 Tachwedd 1917. Yna, dyna Robert Harris, mab Robert a Annie Harris o 10 Mount Pleasant. Ar ôl ymrestru ym Mae Colwyn, aeth Harris yn ei flaen i fod yn breifat yng nghwmni “B” 14eg Bataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Cwympodd Roberts ar 2 Medi 1917 yn 27 oed. Yn olaf roedd George Frederick Sanford (13 Mount Pleasant) oedd yn breifat ym Mataliwn Cyntaf y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Ychydig iawn o’r rhyfel a welodd yntau gan iddo gael ei ladd ar faes y gad ar 30 Hydref 1914 yn 24 oed.
Ar ôl ymrestru clustnodwyd y Preifat Samuel E. Hall i gatrawd milwyr troed hynaf Cymru, Ffiwsilwyr Brenhinol Cymru. Ffurfiwyd yr 11eg Bataliwn yn Wrecsam ar 18 Medi 1914. Yn fuan ar ffurfio ymunodd â’r 22ain Adran. Yna symudodd yr adran gyfan i amrywiol wersylloedd i’w hyfforddi cyn teithio i Ffrainc yn gynnar ym mis Medi 1915. Ar ôl cyfnod byr yn Ffrainc fe’i gorchmynnwyd ar 20 Hydref 1915 i symud i gyrchfan anhysbys. Ddeng niwrnod yn ddiweddarach, ar 30 Hydref, hwyliodd Bataliwn y Preifat Samuel E. Hall, ynghyd ag 8fed Cyffinwyr De Cymru a rhan o Droedlu Ysgafn Swydd Amwythig am Salonika am 4.30pm.

Ar ôl taith gymharol dawel, angorodd y llu yn harbwr Salonika ar 5 Tachwedd. Ymunodd â lluoedd Prydain oedd eisoes wedi bod yno am fis. Roedd y Preifat Hall, ynghyd â gweddill milwyr Prydain yn Salonika, yno i rwystro Bwlgaria rhag ymuno â’r Almaen ac Awstria-Hwngari, yn ymosod ar Serbia. Roedd Prydain yn ystyried y rhyfel yn Salonika yn amherthnasol oherwydd doedd gan Brydain ddim diddordebau gwleidyddol, masnachol na strategol yn y rhanbarth ar wahân i ddiweddu’r Rhyfel Byd Cyntaf mewn modd ffafriol. Roedd amgylchiadau yn Salonika yn erchyll. Roedd llawer o’r dynion wedi cyrraedd mewn ffurfwisg khaki ysgafn hafaidd, ond ym mis Tachwedd 1915 daeth stormydd eira a niwl trwchus i’w poeni. Roedd diffyg ffyrdd felly roedd cyflwr y tir yn golygu nad oedd modd pasio dros rannau o’r wlad gyda’r cerbydau’n suddo i’r mwd. Pan ddaeth yr haf ym 1916, cododd y tymheredd yn uchel iawn. O ganlyniad lledaenodd clefydau drwy’r dynion. Yn Salonika, am bob un a laddwyd yn y frwydr, bu farw tri o falaria, ffliw neu glefydau eraill.
Dioddefodd y Preifat Samuel E. Hall ergydion y gelyn, salwch, blinder a diffyg cyflenwadau am yn agos i bedair blynedd yn Salonika. Yn anffodus ni ddaeth adref gan iddo gwympo ym Mrwydr Doiran ar 18 Medi 1918, rai wythnosau’n unig cyn diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. Cynhaliwyd Brwydr Doiran ar 18 a 19 Medi 1918 yn ardal Rheilffordd Dora Tepe-Doiran-Karasuli ac afon Vardar. Gorchmynnwyd y 22ain Adran (oedd yn cynnwys 11eg Bataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig) i gipio Bryn Doiran, Bryn Teton a’r Petite Couronne. Nid oedd hyn yn dasg hawdd. Roedd mantais dactegol gan y gelyn gyda rhwydwaith da o ffosydd dwfn, roedd y dirwedd yn anodd ei chroesi a’r clymau weiren yn eithriadol o dda. Hefyd, oherwydd yr haf hynod o boeth trawyd y Bataliwn gan epidemic o ffliw, malaria a dysentri. A hwythau’n wynebu diflastod heb obaith am neb i’w hatgyfnerthu, roedd y milwyr wedi ymlâdd.

Roedd Brwydr Doiran yn drychineb i Brydain. Collwyd llawer o fywydau Prydeinig mewn ymosodiad ar ôl ymosodiad gan fod y gelyn mewn sefyllfa lawer mwy manteisiol a bod ganddynt wybodaeth flaenorol am y dirwedd. Ceisiodd y Prydeinwyr gipio llinellau’r gelyn ond wynebent wrthymosodiadau a nwy. Yn ystod 18 Medi 1918 gorchmynnwyd 113eg Bataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig i adael Senelle a symud i gipio ffosydd y gelyn ger Dyfnentydd Dagger a Sabre. Ar ôl wynebu gwrthymosodiadau caled symudodd y Bataliwn gyda gweddill y milwyr i’r Hilt lle wynebodd gwrthwynebiad cryfach fyth. Llwyddodd rai dynion i gipio’r Hilt ond yn ddiweddarach cawsant eu gwthio’n ôl. Roedd yn amhosibl i ailgipio’r Hilt oherwydd diffyg dynion. Yn lle hynny dewiswyd atgyfnerthu’r llinell yn croesi Dyfnant Jumeaux a Dyfnant Root. Curwyd gwrthymosodiad gwan gan y gelyn cyn gorffwys gan obeithio am noson dawel. Yn anffodus roeddent wedi profi colledion enfawr drwy gydol y dydd. O 20 o swyddogion, dim ond 3 a oroesodd ac o 480 o filwyr, dim ond 100 a oroesodd. Ag yntau’n ddim ond 23 oed, y Preifat Samuel E. Hall oedd un o’r 380 na oroesodd Brwydr Doiran.

Nododd yr hanesydd blaenllaw A.J.P Taylor fod ‘brwydr Doiran yn un o achlysuron anghofiedig y Rhyfel Byd Cyntaf.’ (1981) Gyda nodi 90 o flynyddoedd ers diwedd y Rhyfel eleni, dylid cofio hanes y rheini a gwympodd ar y ‘ffrynt anghofiedig’. Ymladdodd milwyr fel y Preifat Samuel E. Hall ar ‘ffrynt anghofiedig’ yn yr hyn a ddaeth i fod yn fyddin anghofiedig, ond heddiw yn yr 21ain Ganrif nid yw wedi’i anghofio.
Byddwn ni yn eu cofio

 

Ellis Humphrey Evans “Hedd Wyn”

Ganwyd Ellis Evans ar 13 Ionawr 1887 ym Mhen Lan, tŷ yng nghanol Trawsfynydd ym Meirionydd. Ef oedd yr hynaf o 11 o blant a anwyd i Evan a Mary Evans. Yn ystod gwanwyn 1887 symudodd y teulu i fferm Yr Ysgwrn, ychydig filltiroedd y tu allan i Drawsfynydd.

Cafodd Ellis Evans addysg sylfaenol yn yr ysgol elfennol a’r Ysgol Sul. Nid oedd yn ddisgybl disglair ond roedd yn meddu ar ddawn barddoni naturiol. Ysgrifennodd ei gerddi cyntaf pan oedd yn un ar ddeg mlwydd oed. Gadawodd yr ysgol yn bedair ar ddeg gan fynd i weithio fel bugail ar fferm ei dad.

Dechreuodd gystadlu mewn eisteddfodau pan oedd yn 19 oed, gan ennill ei gadair farddol gyntaf yn y Bala ym 1907. Ym 1910 dechreuodd arddel yr enw barddol “Hedd Wyn”. Y prif ddylanwad ar waith Hedd Wyn oedd Shelley a phrif themâu ei waith oedd natur a chrefydd. Ym 1913 enillodd gadeiriau ym Mhwllheli a Llanuwchllyn ac ym 1915 bu’n llwyddiannus ym Mhontardawe a Llanuwchllyn. Yn yr un flwyddyn ysgrifennodd ei gerdd gyntaf i’r Eisteddfod Genedlaethol, awdl i “Eryri”. Ym 1916 daeth yn ail yn Eisteddfod Genedlaethol Aberystwyth gydag awdl i abaty canoloesol Strata Florida. Roedd yn benderfynol y byddai’n ennill y gadair y flwyddyn ganlynol.

Erbyn hyn roedd y Rhyfel Mawr ar ei anterth. Roedd cefnogaeth frwd i’r rhyfel yng Nghymru ac anogodd David Lloyd George, y Prif Weinidog ers 1916, ei gydwladwyr i aberthu ar gyfer ymdrechion y rhyfel. Roedd Cymry wedi gwirfoddoli’n llu ers 1914 a doedd dim pall ar y gefnogaeth ym 1916 pan gyflwynwyd gorfodaeth filwrol.

Yn naturiol fe effeithiodd y rhyfel ar waith Hedd Wyn a chynhyrchodd rhai o’i gerddi gorau gan gynnwys “Plant Trawsfynydd”, “Y Blotyn Du”, “Nid â’n Ango” a “Rhyfel”.

Roedd dewis anodd yn wynebu’r teulu Evans ym 1916 - roedd rhaid i un mab ymuno â’r fyddin er bod ffermio yn waith o bwysigrwydd cenedlaethol. Ymrestrodd Ellis yn hytrach na’i frawd iau, Bob, oedd yn briod. Ym mis Chwefror 1917 derbyniodd ei hyfforddiant yng Ngwersyll Litherland, Lerpwl, lle’r enillodd ei natur stoicaidd ond siriol lawer o ffrindiau iddo. Ym mis Mawrth 1917 galwodd y Llywodraeth am weithwyr fferm i gynorthwyo â gwaith aredig a rhyddhawyd llawer o filwyr am gyfnod. Rhyddhawyd Hedd Wyn am saith wythnos, a threuliodd lawer o’r cyfnod hwn yn gweithio ar “Yr Arwr”, ei ymgais ar gyfer yr Eisteddfod Genedlaethol. Dychwelodd at yr hyfforddiant ym mis Mai, yn ddigon bodlon â chynnydd ei waith.

Ym mis Mehefin 1917 ymunodd Hedd Wyn â phymthegfed Bataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yn Fléchin yn Ffrainc. Fe’i digalonnwyd gan yr hyn a welodd “Tywydd trwm, enaid trwm, calon drom. Trindod anghysurus, onid e?” Er hynny, yn Fléchin llwyddodd i gwblhau ei gerdd i’r Eisteddfod Genedlaethol a’i llofnodi “Fleur de Lis”. Fe’i hanfonwyd drwy’r post ar 15 Gorffennaf 1917. Ar yr un dyddiad symudodd ei Fataliwn tuag at y Llinell Flaen yn barod ar gyfer yr ymosodiad mawr a gâi ei adnabod fel Trydedd Frwydr Ypres neu Passchendaele.

Dechreuodd yr ymosodiad ar 31 Gorffennaf 1917 am 0350. Trowyd maes y gad yn gors gan y glaw trwm. Cipiodd y 15fed Bataliwn Pilckem ac yna symud ymlaen tuag at Iron Cross, gan ddioddef ymosodiad trwm gan fagnelau a gynau peiriant. Trawyd Hedd Wyn yn ei frest gan shrapnel ac fe’i cludwyd at Orsaf Cymorth Cyntaf. Ac yntau’n dal i fod yn ymwybodol, gofynnodd i’r meddyg a oedd yn credu y byddai’n goroesi. Roedd yn amlwg fodd bynnag nad oedd ganddo fawr o obaith, a bu farw Hedd Wyn am tua 1100, un o filoedd o filwyr a gollwyd y diwrnod hwnnw.

Ar 6 Medi 1917 cynhaliwyd defod Cadeirio’r Bardd yn yr Eisteddfod Genedlaethol, oedd yn cael ei chynnal y flwyddyn honno ym Mirkenhead. Roedd David Lloyd George yn bresennol. Cyhoeddodd y beirniaid mai ymgais “Fleur de Lis” oedd yn fuddugol, a seiniwyd yr utgyrn iddo gael ei ddangos ei hun. Ni safodd neb a darganfuwyd bod yr enillydd wedi marw chwe wythnos ynghynt. Gorchuddiwyd y gadair wag â lliain du. “Yr Ŵyl yn ei dagrau a’r Bardd yn ei fedd” meddai’r Archdderwydd Dyfed.

Claddwyd Ellis Humphrey Evans, “Hedd Wyn” ym Mynwent Artillery Wood yn Boezinge. Cyhoeddwyd ei waith “ Cerddi’r Bugail”, ym 1918

 

Saethu llygod mawr wrth ddymchwel hen dwll ymochel yng Nghoedwig Ploegsteert gan David Jones – David M Bownes

Daw’r braslun pensil hwn o gyfres o ddarluniau gan David Jones sy’n cofnodi ei brofiadau fel milwr cyffredin yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Fe’i lluniadwyd ym mis Tachwedd 1916 pan oedd yn gwasanaethu fel sylwedydd gyda’r Ail Gwmni Arolwg Maes yng Nghoedwig Ploegsteert. Mae’r testun yn nodweddiadol ddi-nod, yn adlewyrchu diddordeb Jones yn agweddau mwy cyffredin bywyd milwr. Mae darluniau eraill, oedd yn llenwi ei lyfrau nodiadau milwrol, yn dangos cyfarpar, adeiladau a chyfeillion y bu’n gwasanaethu gyda nhw.

Ymrestrodd David Jones â 15fed Bataliwn (1af Cymry Llundain) y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig ym mis Ionawr 1915, yn 19 oed. Codwyd y bataliwn yn wreiddiol o blith Cymry oedd yn byw yn Llundain, lle’r oedd Jones yn astudio yn Ysgol Gelf Camberwell. Ar ôl hyfforddi yng ngogledd Cymru a Chaer-wynt, aeth Jones gyda’r bataliwn i Ffrainc fel rhan o’r 38fel Adran (Gymreig). Bu’n ymladd yn ystod brwydr Coedwig Mametz (Gorffennaf 1916), lle cafodd ei anafu, ac yn ddiweddarach yn Bosinghe, Pilkem, Langemark a Passchendaele (1917). Ym mis Chwefror 1918, gollyngwyd Jones yn wael o’r fyddin gyda Thwymyn y Ffosydd a threuliodd weddill y rhyfel yn Iwerddon.

Ar ôl y rhyfel, cynyddodd ei enwogrwydd fel artist a llenor. Daeth yn aelod blaenllaw o grŵp artistiaid Eric Gill ac yn beintiwr dyfrlliw o fri rhyngwladol. Ym 1937 cyhoeddodd In Parenthesis - a gydnabyddir fel campwaith llenyddol ac sy’n cofnodi ei daith adeg rhyfel o’i amser yn recriwt ifanc i fod yn filwr profiadol. Roedd hefyd yn ysgythrwr cain a gadawodd enghreifftiau lu o lythrennu hynod o unigolyddol. Bu farw ym mis Hydref 1974, ac fe’i claddwyd ym Mynwent Ladywell yn ne ddwyrain Llundain.

Preifat David Jones

Rats shot during the pulling down of an old dugout in Ploegsteert Wood.

Cyllell Ffos de Walden – Martin J Milner

Yr Arglwydd Howard de Walden oedd yr ail i’r pennaeth a chomander Nawfed Bataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig rhwng mis Tachwedd 1916 a mis Rhagfyr 1917. Roedd yn ŵr cyfoethog a dyngarol, â diddordeb ganddo yn hanes Cymru, ac roedd wedi rhoi llawer o gyfarpar i’w gatrawd flaenorol, y Westminster Dragoons. Roedd hefyd yn casglu arfau ac arfwisgoedd, a thrwy hyn roedd wedi dod i gysylltiad â Felix Joubert, cyd-gasglwr a hefyd gŵr oedd yn nodedig am ei waith fel artist/crefftwr/adnewyddwr. Ym 1916, cododd Joubert batent ar gyllell i ymladd yn y ffosydd, ag iddi lafn 18” siâp deilen oedd yn agos i 3" o led ar ei mwyaf llydan. Roedd y pwmel yn finiog fel bod modd ei ddefnyddio fel arf pe bai angen. Roedd y gard yn grwn a gellid ei blygu’n fflat yn erbyn y llafn pan nad oedd y gyllell yn cael ei defnyddio, nodwedd a fyddai wedi caniatáu i’r gyllell gael ei phatentio. Yn ôl ei arfer, roedd yr Arglwydd Howard yn dymuno arfogi ei filwyr yn y modd gorau posibl, ac felly trefnodd fod cyllyll yn cael eu gwneud i’r Nawfed Bataliwn. Mae marc Joubert ar rai o’r enghreifftiau sydd wedi goroesi ynghyd â Dros Urddas Cymru. Mae un gyllell i’w gweld yn Amgueddfa’r Gatrawd a cheir 6 arall yn y casgliadau wrth gefn.

Honnir yn fynych fod cynllun cyllell Joubert wedi’i seilio ar gynllun Cymreig penodol a ddefnyddid gan saethwyr o Gymru ym mrwydr Crecy. Ond lol ramantaidd yw hynny, a does dim tystiolaeth i awgrymu bod math Cymreig penodol o gleddyf neu ddagr wedi bodoli.

Mae casgliadau Amgueddfa’r Gatrawd yn cynnwys cofnod mewn llawysgrif o brofiadau’r Rhyfel Byd Cyntaf gan H Lloyd Williams o’r Nawfed Bataliwn sy’n sôn am ddefnyddio’r gyllell yn y frwydr. Ar ddechrau brwydr Messines, 1917, aeth un cwmni ar gyrch i ffosydd yr Almaenwyr ar 5 Mehefin. Dywed y cofnod:

"..a dringodd y magnelwyr Lewis, gyda’r cyllyll rhyfedd a ddarparwyd gan yr Arglwydd Howard de Walden, yr holl Gwmni, gyda’r King's Liverpools ar y chwith, dros y top, a rhuthro dan y bared i ffosydd y gelyn."

Cynhyrchodd Wilkinson Sword un o’r arfau hyn ym 1981 i nodi canmlwyddiant Undeb Rygbi Cymru. Cafodd ei addurno’n arbennig gydag enwau pob un o’r capteiniaid dros y 100 mlynedd flaenorol arno.

 

THE DUALA GUN

The Duala Gun has, for many years been on display at Hightown Barracks, Wrexham. Presented to The Regimental Depot of The Royal Welch Fusiliers shortly after the First World War it has been exposed to the elements throughout its time at Hightown. The weather had taken its toll on the gun and by 2008 it was in a poor state of repair and in danger of collapsing altogether. The impending arrival of 1 Royal Welsh at The Dale Barracks provided an opportunity to restore the gun and place it in a position, under cover, outside the 1st Battalions’ Headquarters. Through the an initiative of the trustees of the RWF Regimental Museum, the REME LAD at The Dale Barracks agreed to take on the mammoth task of restoring the gun.

The Duala gun was captured from the German Army in West Africa in September 1914. It is a Krupp 9 cm field gun built in 1892. Nothing is known of how the gun came to be in West Africa, the detailed circumstances of its capture or how and indeed when it made its way to Hightown Barracks. There is an inscription on the trail which reads:

FIELD GUN

CAPTURED FROM THE GERMANS

AT THE TAKING OF DUALA

BY THE ALLIED FORCES

27TH SEPTEMBER 1914

THE FOLLOWING PAST AND PRESENT

ROYAL WELCH FUSILIERS WERE ENGAGED

BRIGADIER GENERAL C. M .DOBELL DSO ADC

COMMANDING EXPEDITION

MAJOR J. B. COCKBURN

COMMANDING NO 1 BATTALION

NIGERIA REGIMENT

CAPTAIN L. D’A. FOX

SIERRA LEONE BATTALION

LIEUT G. E. R. DE MIREMONT

A.D.C. TO G.O.C.

LIEUT J. G. BRUXNER-RANDALL

SIGNALLING OFFICER

COLOUR SERGEANT H. WILLIAMS

NO. 7715? PRIVATE H. ROGERS

It would appear that the gun was the spoils of war for the expedition commander, Brigadier General Charles Dobell, late RWF.

Having agreed to take the project on The Dale Barracks LAD under SSgt Morton and his team were left with the task of replacing the wheels and restoring a number of elements of the gun which were heavily corroded. With the assistance 101 Battalion REME in Wrexham the gun was transported to Donnington for sand blasting and then recovered to The Dale Barracks. New wheels were fabricated by the Wheelwrights for the modest cost of £1000. Many hours of labour later the gun’s refurbishment was completed undoubtedly saving the gun from impending disposal as beyond repair. The Museum trustees are extremely grateful to SSgt Morton, and his team for their hard work in saving this important piece of Regimental history for posterity.

 

 

 

 

 

The 1st Battalion The Royal Welch Fusiliers first made contact with the Germans on 14 May 1940 on the River Dyle at Ottenburg, north of Wavre and some 20 km south-east of Brussels. The forward company was subjected to intense mortar fire and a series of unsuccessful attacks throughout the following day. Meanwhile the Germans had broken through near Sedan, threatening the southern flank of the British Expeditionary Force (B.E.F.), and orders for the Battalion to withdraw came on the night of 15-16 May.

Trucks which had been promised to carry them back to the River Escaut failed to arrive and for three days the move had to be made on foot, while every night defensive positions had to be dug and manned. Meals were hurried and irregular, rations frequently supplemented by slaughtered livestock, but nothing interfered with the Battalion's ability to march. In one period of thirty hours they covered forty miles without leaving a single straggler behind. Late on 18 May the trucks eventually arrived and took the Battalion to Tournai on the Escaut where they held the river line for forty-eight hours, being heavily shelled and bombed. Everyone was now extremely tired and few in the Battalion had had more than two hours sleep in each twenty-four hour period.

Late on 20 May, with the German forces again threatening to outflank the BEF, they were told to withdraw to the area north of Béthune, where they arrived on 24 May, and were given an assurance that the brigade was going into rest as a reserve formation. This rest lasted only two hours, because they were then ordered to advance westward to capture four bridges over the La Bassée Canal, south of Saint-Venant, which was part of the so-called Canal Line. This was an important obstacle if the B.E.F. was to form a new front facing south and west, while simultaneously holding off the German attacks from the east.

The fact that one weary battalion had to be ordered to capture four bridges over a distance of three miles is indicative of the straits to which the B.E.F. was now reduced. Their task was made no easier when the only fire support available, one remaining 3-inch mortar, came to grief. When eventually four field guns arrived to support the Battalion, their forward observation officer had no map, and since the whole Battalion had only four inadequate maps, the indication of targets was all but impossible. All maps of France had been withdrawn from the Battalion when it moved into Belgium.

A first attempt to capture the bridges was made on the evening of 24 May with most of the Battalion advancing westward, parallel to the Canal de la Lys on their right. They took the hamlet of Saint-Floris, but could not force their way into Saint-Venant. Meanwhile D Company ran into an ambush and suffered heavy casualties. Next morning B Company took the village of Robecq, south of Saint-Venant, with the company advancing in open order using fire and movement by platoons -a copy-book exercise culminating in a bayonet charge. Unfortunately, although they reached one of the bridges just beyond the village, they found themselves surrounded and besieged, with three of their four officers wounded. They held the village until darkness on 26 May when the survivors broke out in small parties. Very few of them reached safety.

Meanwhile the Battalion had captured Saint-Venant on the morning of 25 May with prisoners taken and casualties inflicted on the enemy. These attacks were the only occasion in the campaign when a British battalion retook ground captured by the Germans. A and C Companies pushed on, aiming for the more westerly bridge. A quarter of a mile from their objective they were pinned down in open ground by enemy fire and had great difficulty in regaining their start line in Saint-Venant.

Apart from heavy shelling and the sight of numbers of German tanks and infantry moving across the front, 26 May was uneventful. The Durham Light Infantry took over Saint-Floris, allowing the Battalion to concentrate around Saint-Venant. Having sent the transport over the canal, Lieutenant Colonel Harrison sought permission to withdraw to the north bank, but this was refused, so the Battalion settled down to await the inevitable attack. This started at 8 a.m. on 27 May, and it was soon clear that no weapons were available that could stop the medium tanks of the 3rd Panzer Division. At 9 a.m. the Brigadier ordered the D.L.I. to fall back through the Royal Welch, but they were too closely engaged to extricate themselves. Colonel Harrison therefore ordered all his men who could get clear to double back over the canal bridge which was now under machine-gun fire from both sides. He followed them but was killed shortly after reaching the north bank. At this stage it was found that the engineers waiting to demolish the bridge were no longer there, so that the German tanks were able to cross on the heels of the survivors, killing some and taking others prisoner.

Altogether since 10 May, the Battalion had suffered some 750 casualties killed, wounded, missing and taken prisoner. The memorial to those who died is sited near the bridge, now removed, where so many of these casualties occurred, and near the cemetery where at least thirty-one of them are buried. The precise number will never be known because the cemetery contains the graves of forty British soldiers who have not been identified. It is likely that they include some of the twenty-five men of the Battalion who have no known grave.

It would be inappropriate to mention by name those who won honours and awards during May 1940, as, because of the circumstances, many acts of gallantry must have gone unreported. It should, however, be known that members of the Battalion won the following awards:

Military Cross 2

Distinguished Conduct Medal 3

Military Medal 5

Mentioned in Despatches 15

 

The RWF Saint-Venant Memorial

 

Men of 1RWF, Spring 1940

 

 

 

Ein Harwyr Chwaraeon

Mae gan y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig gysylltiadau â nifer o athletwyr llwyddiannus ac elit. Cyrhaeddodd rhai binacl eu llwyddiant yn ystod eu cyfnod o wasanaeth gyda'r Gatrawd; gosododd eraill seiliau eu llwyddiant diweddarach yn ystod eu gwasanaeth. I weld detholiad o'u straeon - cliciwch yma

 

The Flash

by the late Lieutenant-Colonel R. J. M. Sinnett in 2008

Now that the Flash has been worn by all ranks of The Royal Welsh for over two years, this is an appropriate time to dispel the often repeated story that the reason the Royal Welch Fusiliers did not dispense with the queue bag, which became the Flash, when queues or pigtails were abolished in 1808, was that, because they were in Nova Scotia, they did not receive the order.

Thanks to the publication of the journal which Captain Thomas Henry Browne kept between 1807 and 1816, we can now refute this commonly-held belief.

A General Order was issued from Horse Guards on 20th July 1808, stating ‘. . . His Majesty has been graciously pleased to dispense with the use of queues until further orders’. The order went on to say that ‘His Royal Highness desires the commanding officers of regiments will take care that the men’s hair is cut close in their necks . . .’.

The following extract from Browne*s journal of 1808 describes graphically the result of the order for both officers, soldiers and their wives. It shows that they not only received the order, but also obeyed it – or nearly all of it.

‘In the early part of this journal I have mentioned the custom of Fusileer Regiments wearing their hair in a small plait behind, and fastened with a little comb to the top of the head. This remark is applicable to the Officers only, with whom it was a very favourite distinction, as differing from the pig tails worn by the rest of the army. Powder was also used, & the hair at the sides of the face, which we called the side locks, was not allowed to grow longer than an inch, & was frizzed and rubbed up with the palm of the hand, before the powder was dusted into it. This mode of decorating the flanks of the human countenance was also the regulation with regard to the men, but they were not allowed the plait behind. Their hair was permitted to grow about a foot long, when it was turned up in a single roll which we called a club – this was clasped by a polished leather strap about half an inch wide, in the centre of which was a platted Grenade, the whole, well greased and powdered. It may well be imagined, what a tedious and troublesome operation all this was, and how much of the Soldier*s time was needlessly occupied in this formidable preparation for parade.

‘The talents of the women were very conspicuous in this head dressing of their respective husbands, and as the Officers of companies were always well pleased when they saw a smartly frizzed pate, the credit of their good humour was naturally given to the wife who had operated so successfully. The wife in her turn, held up her head the higher, from the Captain*s favor [sic] to her husband, produced by his handsome side-locks; and the estimation in which the women were held by the soldiers, was not by an [sic ?any] means derived from beauty or good conduct, but was proportioned to the degree of approbation bestowed upon the heads which they had dressed, and as casualties are frequent in Regiments so strong as they were at this time a woman of first rate talents in this department, was not unfrequently bespoken by one or two candidates for her hand, in case of misfortune to her actual lawful Lord.

‘It was about this time that a general order was issued from the Horse Guards, for the discontinuance of the use of powder in the hair of the soldiers, and directing that their heads should be closely cropped. It is natural to suppose, that an order of this description, would have been received by the men most gratefully, and that the Officers would also rejoice at being permitted to disencumber themselves of so useless an appendage. No such thing, the order was obeyed in sulky silence by the Officers, and particularly by those, who had been distinguished, by a luxuriant plait. The Colonel himself, who was one of these, was by no means pleased with the measure. We were seated at the Mess table, when the matter was talked over, and having perhaps taken an extra glass, by way of softening our vexation, one of the Officers proposed, that we should, then and there, cut off each other*s plaits with a carving knife, and make a grand friz of them, in the fire. The first part of the proposition was acceded to, and I can vouch for its having been a rough and painful operation. The question of burning and frizzing our precious locks, was of a much more serious nature, and acceded to only by one or two old Subalterns with whose heads time had taken its usual liberties of thinning and bleaching. The rest of us wrapped up our discarded tails in pieces of brown paper or pocket handkerchiefs, and carried them to our barrack rooms. I do not think it would be hazarding much to add that one or more of these tails could have written a curious history had the power been granted it, of the division and distribution of its after days.

‘With the men the scene was far different, and the row which this order produced in the barrack yard amounted to very little short of mutiny. The women assembled in groupes [sic] of three and four, which after their respective stormy discussions joined each other and added to the uproar. They swore by every oath that a soldier*s wife has no difficulty in uttering that the order should not be carried into execution, and that they would murder the first operator who should dare to touch a hair of their husband*s head. They felt at once, that should the barbarous decree be carried into execution, they descended more than one step in the scale of female perfection, and that widowhood would inevitably be their lonely portion, in case of that event to which some of them looked forwards with complacency, & perhaps there were not wanting those who would rather have parted with their husbands heads, than that their claims to preservation of caste as wives should be weakened by this cruel docking innovation. Things were in this state of ferment when the Adjutant waited on the Colonel to report the state of confusion which prevailed in the barrack yard. He went there immediately and ordered out the first company. The Regiment not giving the garrison duties that day, he ordered a roll call of the company to see that every men was present; which was the case as it was near the dinner hour. Having ascertained this he desired them to take open order, and sending for benches from the barrack rooms had them placed behind each rank, and commanded the men to sit down. This they did in perfect silence, he then ordered off their foraging caps and sent for half a dozen hair cutters, of which there are always plenty in every Regiment. They were set to work and in less than ten minutes, nothing remained but the stump of the favourite club. The benches were then removed, ranks closed, and the company dismissed.

‘The women assembled in groups and cursed and muttered, but the eye of the commanding Officer subdued every other indication of mutiny, as he would inevitably have turned out of barracks, any of these heroines whose voice he could have distinguished. Company after company underwent the same process, and it was droll enough to see the men as they were dismissed to their barrack rooms, applying their hands to the backs of their heads, to ascertain if it were a dream or a reality. The Soldiers however soon became reconciled to this great improvement, and the Officers quickly perceived its good effects from the cleanliness which it produced. The women, I daresay, soon discovered some other foundation on which to build their hopes of perpetual wifehood, and in a few months, all the heads of the Regiment were as quiet on the subject as if such a thing as a club had never been heard of.’

The Loyal Toast of the Royal Welch Fusiliers

By Lieutenant Colonel (Retired) Richard Sinnett RWF

1. One of the customs of the Royal Welch Fusiliers is that the Loyal Toast was never proposed in the officers’ mess except on St. David’s Day. Another related custom was that the officers and their guests remained seated when the band played the national anthem in the mess at the conclusion of its programme.

2. The short illustrated history of the Royal Welch Fusiliers, written by Major E. L. Kirby MC TD DL, the RWF museum curator and historian, and published in 1969 by Pitkin Pictorials contains the following account of the origin of the custom:

The Loyal Toast is never proposed in the officers’ mess of the Royal Welch Fusiliers except on St. David*s Day. Furthermore the officers and their guests do not stand when the band plays the national anthem at the conclusion of its programme. This custom has no written origin but has been handed down from generation to generation.
The Prince Regent held the Loyal Toast in such high value that he instituted a special allowance to ensure that all officers of the Army could afford to drink the King*s health, and this allowance was in fact still claimed until 1914. At the time of the mutiny at the Nore in 1797 the mutineers called on the warrant officers, NCOs and men of the Royal Welch Fusiliers to join them [see Annex A]. Their response was to submit an address to their commanding officer, for forwarding to the Palace, expressing their unswerving loyalty to the crown. A copy of their address is in the regimental museum and an endorsement by the commanding officer verifies that it was signed ‘by the whole Corps unanimously’ [see Annex B].
His Majesty King George IV, as Prince of Wales, as prince regent and also as monarch would from time to time dine with the regiment. On one of these occasions, no doubt mindful of the regiment’s declaration of loyalty during the mutiny, he is said to have expressed the wish that the Loyal Toast should be dispensed with as “The loyalty of the Royal Welch is never in doubt.”

3. Major Kirby is in fact incorrect in stating that “At the time of the mutiny . . . the mutineers called on . . . the Royal Welch Fusiliers to join them”. If the Seditious Handbill at Annex A is the correct document, it is clear from its text that the call came, not from the mutineers, but from an Army source. This is possible because, although the mutiny at the Nore was a naval mutiny on board a number of ships, there must have been sympathy for the mutineers within the Army.

4. Major Kirby states that the custom has no written origin. It is extraordinary, but there seems to be no written account of the custom in any regimental history or standing order prior to Pitkin in 1969. The earliest written account, which Major Nick Lock has found, is in an article entitled ‘Gentlemen, the King’, by Major R. M. Glazebrook OBE MC in the Journal of the Society for Army Historical Research (JSAHR)., Volume XIV, Number 56, Winter 1935, which records:

The Royal Welch Fusiliers – The King's “health” is only drunk on St. David’s Day (1st March), when it is coupled with the words “and Saint David”.
The reason for only drinking the “health” on St. David's Day is as follows: – At the time of the mutiny at the Nore, the mutineers invited men of the Regiment to join in their mutiny. Instead of mutinying, the men submitted through the R.S.M. an address to the Colonel with an expression of their loyalty and devotion to the King’s service, which they asked might be conveyed to His Majesty. On receipt of this, the King is quoted as having declared that he would not require the Royal Welch Fusiliers to drink his health in future as he was assured of their loyalty.

5. The attached annexes are retyped copies of the documents held in the archives of the Royal Welch Fusiliers museum, under accession numbers 1592a to 1592d. These documents are not believed to be the originals, the whereabouts of which are unknown. Until 1958 copies (or possibly the originals) were mounted in a wooden picture frame and displayed in the officers’ mess of the 1st Battalion. A handwritten note from the archives, of which I have a copy, records that they were ‘sent to Museum 7 Mar 58’. With it is the following handwritten note by Major Kirby:

The Royal Welch Fusiliers reply to the Seditious handbill was inadvertently destroyed – see Accession Book Number 1592.
This copy was found in an old album during a visit to 1 R.W.F. at Honiton on St. David’s Day 1968 by the Curator. Major Sinnett gave the page out of the album to the Curator, so that a copy could be made. It is believed that this small photograph is the only copy in existence.

6. My renewed interest in the mutiny and the regiment’s reaction to it is due to the need for an entry in The Royal Welsh short history, and to an account of the mutiny which I have read in a naval history by N.A.M. Rodger entitled The Command of the Ocean – A Naval History of Britain 1649–1815, published by Allan Lane in 2004 and Penguin Books in 2005 (ISBN 0 140 28896 1). This book, on pages 447–8 and 449–51, gives a concise and readable account of the mutiny at the Nore. Rodger’s book, which is the second volume of his naval history of Britain, has received outstanding reviews. It has an extensive bibliography, from which I have extracted the list of books at Annex C which cover the mutiny.

7. One book not listed by Rodger is the History of the Mutiny at Spithead and the Nore; with an Enquiry into its Origin and Treatment: . . ., published in London in 1842, a copy of which is in our archives (Mus. 7867).

8. In order to ‘tidy up’ my research, I would appreciate your comments and help in answering the following questions:

a. What documents relating to the mutiny are there in the RWF archives, particularly in Mus. 1592a to 1592d? Is anything more known about the fact that the regiment’s reply to the handbill ‘was inadvertently destroyed – see Accession Book Number 1592’. What does the accession book say?

b. Is the Kirby account in Pitkin (1969) really the earliest written regimental source?

c. Are there any non-regimental sources apart from the 1935 JSAHR account?

d. Am I correct in questioning the origin of the handbill, and that it was not from the naval mutineers? If so, Major Kirby’s account in Pitkin, which has been repeated in subsequent histories, particularly Glover’s That Astonishing Infantry, needs to be rewritten, possibly after some research into the Army’s reaction to the mutiny. Bonner-Smith in Annex C is an army officer’s account of the mutiny which may throw some light on the subject.

Annex A, B & C - click here